Muotathaler Dialekt | Schriftsprache | Erläuterung | Foto | Audio |
---|---|---|---|---|
wo | als, wie | wo miär chlii gsii sind wo mr heichoo sind wo mr hend wellä gaa won är choo isch won iär choo sind | ||
wo | welcher | deer wo das gmacht hed das Huus wo üüsäs isch öppis wo niämär weis diä wo nüd choo sind | ||
wo | wo | wo isch är? wo gfindt män ä? wohii? wodurä? wohaar? > woo | ||
woo | wo | (betont) woo isch das gsii? vo woo chömid diä? äswoo | ||
appäbutzä | Wohnung reinigen, schlagen, gewinnen | |||
Brütsch | wohlauf, munter | nümmä brütschä (schwach, alt) | ||
Büsäli | Wollflocke, behaarte Blüte, Kätzchen | |||
Chindbett | Wochenbett | Chindbettäri Von kintbette Chindbettisuppä | ||
Fotzel, Fotzlä | Wollfaser, Lappen, Fetzen | |||
gfallä | wohlgefallen | das täät dä Lüütä gfallä das gfiäl mr ä nu > Gfeel, gfelig | ||
Gschliirgg | Wolkengebilde | (Zirrus) > schliirggä | ||
Heitärglanz | wolkenloser Himmel | |||
mosi | wohl | äs isch eim mosi nüggär mosi endär mosi | ||
passä | wohlgefallen | äs hed mr det passät det tääts mr ä nu passä! > ab-, uuf-, vär- | ||
vögäliwool | wohlgelaunt, kerngesund, purlimunter | |||
wellä | wollen, gewollt | ahd wellan, mhd wellen, wollen nüd bloss wellä!äs muäss nu wellä sä chunds chu rägnä das hends alig wellä haa (für wahr halten) ds Wättär hed is wellä (war uns gutgesinnt) dr Welli und dr Mögi > wil, wemmär, wend, wett, wott, Willä | ||
wemmär | wollen wir? | (wend miär) wemmär gaa? sä wemmär! | ||
wendär | wollt ihr | (wend iär) wendär ächt hörä! wendär alls? >?wellä | ||
Willgäl | Wollknäuel | Willgäli | ||
wodurä | wodurä gaads? daadurä! | |||
wofüür | wofüür isch das? für daas! auch: für waas? | |||
wohaar | wohaar chömid diä? vo wiit haar! Lienert wohar | |||
wohii | wohii gaasch? dethii! | |||
Wolf | Wolf | Wolfsplage, Wölf, Wölfli FN Wolf, Wölfli Wolfsbüäl Wolfsguät Wolfschruut uf den 1. Tag Wolfsmonat (Christmonat) | ||
Wonig | Wohnung | neu ä Wonig äs Wönigli wohnen: ds Huus sii | ||
wool | wohl | wöölär, am wöölschtä 1) gesund äs isch mär wool äs isch mär nüd wool > vögäliwool, hundswool 2) gut, ausgezeichnet är cha wool juuzä gids wool uus? (Zuruf bei Ernte) wool schmöckä si cha wool chochä ahd (Merseburg): Fuoss iirenken .. Wodan konnte es wohl 3) gefällig daa niids mi wool aa äs hednä det nüd wool aagnuu äs schtaad irä usinnig wool aa vgl Wohlgefallen 4) ziemlich är isch wool grooss (etwas zu gross) wohl hinden im Gebirg (Muotathal 1600 von Luzern aus 5) doch, dennoch wool, woll Lienert wowoll, es tuet’s meist aber moll | ||
woolfeil | günstig im Preis | mhd wolveil diä Sachä sind woolfeil! 1532 ist ein zimlich Wolfeile entstanden | ||
woolfüür | ehren, hätscheln, bevorzugen, schmeicheln | woolfüür haa diä hendä ä dä schonu woolfüür ghaa! i hätt ä nu ä chli mee woolfüür! - | ||
woolmeinäd | eigentlich wohlmeinend | jetzt nur Verstärkungsort (wie meinäd) sehr, stark är hed wolmeinäd wool chönnä juuzä! | ||
woolwättärlis | sehr stark | woolwättärlis grägnät (Illgau) | ||
woolä | wohl werden, sich erholen | äs wooläd mär scho schöön heds dr etz gwoolät? (im guten oder im schlechten Sinn!) | ||
Wööli | Wohlgefühl | gu d Wööli värtuä (Mittagsschläfchen) | ||
Woorb | Holzstiel der Sense Mz Wöörb mhd worbele: worum sich etwas als um seine Achse dreht auch Göörbä, Wüürbä | |||
woorbä | frisch gemähtes Gras verzetteln Woorbgablä , Schochen wieder verzetteln > wäntä | |||
woordä | geworden, geboren | Isch öppär gschtoorbä? isch öppär woordä? mee wott i nüd wüssä! - hed ds Läpsäli alig gfraagt, wämmär mid dr Poscht choo sind > wäärdä | ||
woorglä | würgen, brechen | auch wurglä | ||
Woort | Wort | engl word äs guäts Woort ä käs Woort käs Schtäärbiswoort! däs letscht Woort haa 1450 Di acht bösen Wort Wöörtär hends! | ||
woraa | woran | woraa isch är gschtoorbä? | ||
worum | warum | worum? drum! anderswo: wurum, wärum, wägärum | ||
wott | wollen | i wott nüüd wottisch? wottsch? wott äär? äs wott nümmä hörä (rägnä) äs wott und wott nüd Lienert i woot ä nid > wellä, witt, wett | ||
Wuchä | Woche | 1518 in der Osterwuchen all Wuchä viär Wuchä lang wuchälang wuchäwiis äs Wüchäli Mz Wuchänä > Midwuchä, zalt Wuchä | ||
Wuchäbett | Wochenbett | Wuchäbettäri Wöchnerin > Chindbett, värwuchnä | ||
Wuchämäärcht | Wochenmarkt | 1501 um wuchen und jar mercht | ||
Wulchä | Wolke | |||
Wullä | Wolle | mhd wulle, wolle engl wool Wullätschööpli Wulldechi ZH Wule vgl FN Wullschleger > Wulläblackä, Wulläblüemli | ||
wullänä, wullig | wollen | wullägi Sockä schaafwullänä Lismär | ||
zwääg | wohlauf, gesund | mhd zwege bisch widär zwääg? nüd äso! | ||
Aamääli | Anmal | Spuren von alten Wegen oder Gebäuden anderswo: Muttermal | ||
Aaschtalt | Anstalt | anderswo Armenhaus | ||
aagrüärt | angeworfen | dr Chnüsel übärchoo we aagrüärt > rüärä | ||
aanää | annehmen | we niids di aa? (wie gefällt es dir?) > aagnuu, wool aanää | ||
aaschtaa | passen | äs schtaad im wool aa (passt gut zu ihm) | ||
Äärbätli | kleine Arbeit | äs schöns Äärbätli arbeiten: Wort aarbeitä bei uns ungebräuchlich > schaffä, wärchä | ||
Aarmi Seelä | Arme Seelen | (im Fegfeuer) siehe Sagen, Der Pfarrer im Thal, Freund der Armen Seelen Äs hend einisch ä paar eim pässlät und hend ä wellä ärgräslä, abär äs sind ä paar biin um gsii, won är choo isch - di aarmä Seelä hend dem ghulffä! | ||
ab | ab, weg ab | äm Wääg ab dr Alp ab em (um) Stock ab em Fleisch ä Chnopf isch ab (am Kleid) ab Chrüüz (dort wohnhaft) vgl. Familiennamen Abbühl, Abegg, Abegglen, Abderhalden, Abfrutt, Abplanalp, Abyberg | ||
äbä | eben | äbä-n-äbä! äbä hesch äs gmacht! äs isch äbä-n-äsoo! Füllwort: är isch alig äbä det hii ggangä mr hend alig äbä früä ghört | ||
abgwännä | abgewöhnen, schlechte Gewohnheit austreiben | > abärtwännä | ||
ächt | vielleicht | oft nur Füllwort isch är ächt choo? chasch ächt hörä? für waas ächt? gid s ächt öppis? | ||
adee | lebewohl | (Gott empfohlen) auch adiä esä sägä-n-ich etz adiä auch adiöö | ||
Aff | Affe | Tornister (> Haaraff), Schimpfwort äffälä (nachäffen) Äffli Z Schwiiz ussä hed einä dr Güntärä Balz wellä aazündä: vorig isch äs ganzäs Poschtauto voll Affä is Taal inä gfaarä! dä seid dr Balz: worum bisch duu nu daa? hesch kä Platz me ghaa? | ||
alig | jeweils | mr hends alig luschtig (anderswo albe, amig) | ||
alt | alt | we alt bisch du? alt woordä und wiit umächoo alts Brood, altä Schnee, das alt Jaar, Alti Meitli (ledige ältere Frauen) > eltär, eltisch, eltälä | ||
Alt Fasnacht | Sonntag nach Aschermittwoch | da bekamen die Armen im Kloster zu essen, daher das Wort da chunt di alt Fasnacht d.h. da kommen die Alten hintennach oder hindädrii we di alt Fasnacht | ||
Ambeissi | Ameise (anderswo Ämsä, Hambitzgi | (anderswo Ämsä, Hambitzgi, Hampeissi | ||
änä | jener | äni, änäs (Illgau: äni Wuchä = letzte Woche) > drsälb, disälb, dässälb | ||
Ankä | Anken | uraltes süddeutsches Wort für Butter Grimm: Anken Ankengasse in der Stadt Zürich/Niederdorf) ahd anko leider bisher trotz Duden (Anken) nicht schriftwürdig geworden | ||
ärschlaa | verprügeln | (nicht zu Tode) mhd erslân > värschlaa dr Pfandweibel hed gsee, we da ä Fecker si Frau eeländ ärschlaad,won är hed wellä mit dem chiippä, isch sii uufgschossä und seid: das isch mii Maa! | ||
ärzundlä | hart hernehmen | Härdmänndliwort mhd erzünden (=entzünden) | ||
as | als | 1) as Puur as Chnächt as Goofä 2) so as schöön as geschter as lang as ich weiss wedes as d wottisch as viil as är hed mögä hiä isch nüd as mängä as det as wenig as ander as wiit as gseesch as gwüss as waar as i läbä as lang as ich da z Chilä gaa, singid da nüd all! Vergleich: drüümaal as hööch as hööch as äs Huus 3) je .. desto .. as mee as gisch, as mee as wend 4) dass, damit äs gaad nüüd, as mä da cha machä was mä wiil Schutzengegebet: .. hilf mir leben recht und fromm, as ich zu dir in den Himmel komm! .. as si cha a d Chilbi gaa chochä, as mä s cha ässä sid as das Schtäärbä ärfundä hend öbs etz waar siig, as nümmä alls waar siig? worum sind d Fischli gäärä undär dem Brüggli? - as nüd nass wäärdig, wänns chund gu rägnä 5) an das as Fäscht gaa äs gaad as Läbig 6) weil worum nüüd? - as i nüd wiil! > äs | ||
äs | irgend | äs weer isch nämä äs wiä i d Schiissä appäghiid, und wo all glachät hend, seid är: äs woo muäss einä dänk sii! | ||
Äschä | Asche | (Aschsche, Äschschä) mhd esche äschlichä (äschäli) Midwuchä: Aschermittwoch mhd ascher, escher engl ash, ashy | ||
äso | irgendwie | ä so gaads? - äs gaad äso! Hauts? - Nüd äso! Füllwort: äso chliini Aügli dr Näfel hangät äso inä äso afig ä paar | ||
äswoo | irgendwo | äs | ||
bääggä | weinen | andernorts verpönt, bei uns immer noch vertrautes Wort für Weinen von Kindern und Trauernden mhd bâgen bbääggät, värbääggät, bbääggätä heichoo, Bäggigsicht, -buäb, -meitli >briäggä, brüälä, hüülä | ||
Baan | Bann | (Holzbann, Jagdbann) uraltes Wort ahd bân, Bannspruch oder gebanntes Gebiet > Baawald, Bawalter, Brüggäbaan, Mattäbaan, värbandisiärä, värbannä Mz Bään (Eisenbahn, Seilbahn, Rollbahn, Kegelbahn) ursprünglich Spur eines Vorbeizuges vgl. Weg bahnen mhd bane Bäändli Bähnlein | ||
Bäbautsch | Kinderschreck | dr Bäbautsch chund! anderswo: Böölimaa, Baubau | ||
Bachhääggel | Kinderschreck | gang nüd i Bach, susch niid är di! anderswo Wasserbutz | ||
bachapp | bachhinab | bachapp gaa in einer Abstimmung verworfen werden | ||
Balm | Halbhöhle | roman. Alpenwort verkl. Bälmäli Balmblätz | ||
Bännä | Benne, Wagenkasten | gallisch benna (rom.Alpenwort)Mischt-, Tuurpä-, Gnepf- (Kipp-Benne) | ||
baräschä | Fluchwort, Verwunderung Herkunft, Abstammung, Ähnlichkeit (par = abstammend, ähnlich) Söldnerwort > hundsbaräschä guggersbaräschä tüüfelsbaräschä | |||
Barchät | Barchent | (Gewebe aus Baumwolle und Leinen) mhd barchet | ||
barfuäss | barfuss | barfuäss gaa: im Unterland Zeichen für Armut, bei uns Frühlingsherrlichkeit der Kinder > barfis Barfüäss(l)är: 1) im Unterland verächtliches Wort für Voralpen-Viehzüchter, die im Som mer mit blossen Füssen in den Holzschuhen gehen 2) Ordensleute (Franziskaner), die das Barfussgehen zur Regel machten | ||
Bascht | Saumlast | uraltes Wort ahd basta | ||
Bauälä | Baumwolle | (Baum-Wullä) anderswo Bouele Bauäläpüntel | ||
Bauälis | baumwollener Stoff | |||
Baum | Baum | ahd boum 1442 wier bannen alle bärend Böm (LB 207 bärend = gebärend, fruchtbringend) Bäum, Bäumli anderswo Boum, Bam 2) | ||
Bäusäli | Bäuschchen, Wollgrasbüschel, Quaste | |||
Beäärdigung | Beerdigung | Leider sind die alten Worte dafür nicht mehr gebräuchlich: z Chilä tuä, Gräbd, Graablegi (Stalder) > Liich, Liichäzuug | ||
beed | beide | mhd beede chömid beed! weläs wottisch? beedäs! beedärlei: beiderlei, von beiden Sorten (beedärlei Lüüt) | ||
beitä | warten | altes Wort mhd beite (zögern) bei uns noch im Gebrauch, im Schriftdeutschen ausgestorben | ||
bessärä | besser werden | äs bessärät > böösärä, schlächtärä, woolä | ||
bhabä | befestigt | äs isch nüd bhabä = es rinnt, es lottert är isch ä bhabnä: sparsam, wortkarg, knapp bhabä bi diär zuächä: ganz nahe bhabä voll: plattvoll mhd behaben (vgl. behäbig) bhäbnär: besser dicht | ||
Biänscht | Milch einer frisch gekalbten Kuh | (mit Mehl vermischt zu einem begehrten Kuchen gebacken) anderswo: Biämscht, Briäsch, Briest, Briänscht, Priemscht, > mhd bienst Eier-Biänscht: obiger Kuchen mit Eiern | ||
Biischtrich | Beistrich | (Schulwort) | ||
Biibäli | kleine Eiterblase,Pustel, Akne | anderswo: Kücken | ||
Biili | Biene | ahd bîna (eigtl. Bienlein bînlîn, Biindli) anderswo Beieli, Biänä | ||
Bildschtock | Bildstock | (mit Heiligenbild) Bildschtöckli anderswo Helgähüsli | ||
Birchä | Birke | uraltes Wort ahd birka obd Birche i dä Birchä: Achslen, Bödmeren, Illgau (Flurnamen: Birr, Birrfeld FN: Bircher, Birrer) | ||
blööd | unwohl | äs isch mär blöödmhd bloede (zart, schwach, zerbrechlich) | ||
bluttnackät | völlig nackt | flätt blutt, am blüttäschtä: Wort einst über ganz Deutschland verbreitet | ||
Bock | Schimpfwort | |||
Böckäl | kräftiges Wort für Bock (-el, -ul) | |||
Bodä | Boden Erdboden | d s Bodä ghiijä d s Bodä schlaa undärä Bodä choo ufum läärä Bodä schlaaffä a Bodä hockä Dr Bodä isch schonu raass choo:? hed einä värzellt, wonär im Ruusch z Bodä gschossä isch! | ||
Böllä | Zwiebel | mhd zibolle - nei liäbär mit Böllä! Scherzwort für alte dicke Taschenuhr | ||
Böölimaa | Schreckgespenst | (anderswo: Vogelscheuche, Teufel) | ||
braschlä | Feuer prasselt | mhd brasteln, prasseln mä ghöört braschlä Wo am Güntärä Balz ds Huus värbrunnä isch, hed är värzellt: är siig i dr Schtubä innä ufm Kanabee glägä, und wos duä heig afä braschlä, siig är ä chli i Gadä durä gu liggä! | ||
briäggä | weinen | altes Wort, einst weit verbreitet, SchwMuo “äs alts Meitli isch glii verbriegget” : briegge > bääggä | ||
Brillä | Brille | früher ungebräuchlich bei uns (> Schpiägul) anderswo Brülle | ||
Brood | Brot | ahd prôt mhd brôd einä wo mee cha weder Brood ässä (Heilkundiger) im Bisistaal gids Rössär und Bröödär und Parisöölär > Ankäbruud | ||
Brösem | Maisgericht zum Zmorgä | gekochter Mais zu Brosamen geröstet, anderswo: Türkenriebel (Brösum) | ||
Bruädärloch | Bruderloch | “es möchten wohl die weitschichtigen Höhlen wie das sogen. Bruderloch auf dem Wasserberg im Muthathal und das Lauiloch daselbst wie auch die Bruderbalm auf dem Rigiberg einst den verfolgten Christen als Zufluchtsorte gedient haben” (Wasserberg: vermutlich untere Höhle am Böllenstöckli) | ||
Brüäl | Brüäl | häufiger Flurname mhd brüel, feuchte Wiese, stotziges und steiniges Alpgebiet auf Glattalp (der dortige “Schafboden” aber ist ein schönes Ebnet, mit deutlichen Spuren eines früheren Sumpfes, von daher der Name, kein Spottwort!) Brüälchälä Brühlkehle | ||
Brügg | Brücke | (anderswo Brugg, UR,NW,VS Brigg) mhd brucke, brügg Bettbach-, Vorder-, Föllmis-, Chilä-, Hinder-, Zwings-, Euschä-, Laui-, Saali-, Teufbach-, Staarzlä- > Brüggli, Schtääg vgl Familienname Brugger, Bruckner, Bruggmann, Brügger,ON Brugg AG, Brügg BE, Brügglen SO Brügg | ||
Brügglär | Anwohner um die hintere Brücke | |||
bbrungä | gebracht | “gebrungen” Wallis, Prättigau: gebrungä anderswo: braacht urspr. bringen, brang, gebrungen vgl. springen | ||
brünnä | in Brand stehen | äs wott nüd brünnä äs brünnt äs Liächt ds Huus brünnt! ä Gletschgermockä brünnä han i etz au nu niä gsee! (Glace flambée) LU brönne Lienert: brünne | ||
bbrunnä | gebrannt | äs hed schonu bbrunnä! wo s im Taaschi bbrunnä hed: der Wald brunn (an der kleinen Meiten) | ||
Brüüsch | Alpen-Heidekraut | Erika Roman. Alpenwort (mhd rusch, rüsch) = Binse, Preiselbeerstaude, AlmrauschBrüüschalp (Klöntal GL) - Brüüschweid | ||
Bscheid | Bescheid | Bscheid gää: Antwort jauchzen, zuprostenKinderruf beim Versteckenspiel: Bscheid gää - susch höret mer! | ||
bschiässä | ergiebig sein | äs bschiässt nüüd anderswo: bschüüssä | ||
bschickä | schicken, senden, kommen lassen | (zur Verantwortung) | ||
Büäl | Büöl | häufiger Flurname mhd bühel (Hügel)> Liplisbüäl, Schönbüäl, Schpitzibüäl, Schluuchbüäl, Wolfsbüäl, Chilchbüölen, Milch-, UR NW VS Biäl vgl FN Bühler, Büeler, Abbühl, Ambühl, Zumbühl | ||
Buudä | Baude, Bude | mhd buode vgl. Bruchbude, Studentenwohnung | ||
Buur | Bauer | wir sprechen das Wort mit P aus > Puur ff | ||
Buurg | Burg | (wo man sich bergen kann) siehe: Ahaburg und andere Burgen> Bürglä | ||
Ch | Das CH am Anfang eines Wortes statt K ist nicht nur unser Landeskürzel, sondern auch das auffälligste Merkmal unseres Schweizerdeutschen - eine Halskrankheit? Es muss sehr früh aufgekommen sein, denn schon um 800 findet sich das Wort chuo für Kuh in einer Handschrift des Klosters St.Gallen (sog. Milchsegen). Im mhd ist bereits alles mit K- geschrieben. Das CH ist also ein Rest vom Althochdeutschen, der sich sehr hartnäckig bis in unsere Zeit erhalten hat und wohl noch lange sich erhalten wird. - Im Anlaut schwach (ch), nach Vokal stark (chch, nicht eigens bezeichnet)Es ist allerdings manchmal schwierig, den Unterschied zu k in jedem Fall eindeutig festzustellen: hier Fehlendes suche man also bei K. | |||
cha | er/sie/es kann | (> chönnä, chasch): ich cha, är cha, mä cha schaffä chan är guät chochä cha si wool gumpä cha äs usinnig cha mä da durä? we cha mä-n-au! da cha mä si värgaa | ||
chäärä | jammern, klagen | vgl. Karwoche (Trauerwoche mdh kar Trauer) | ||
Chabis | Kabis, Kappes, Weisskohl | mhd kabez Chabis mid Schaaffleisch Chabishäu(p)tli Schimpfwort: Chabis, ja Chabis = Blödsinn | ||
Häärzchäfer | Herzkäfer | (Kosewort) | ||
Chälä | Chälä | Flurname (im Muotathal fast unzählige, Alp Pragel), Gebrauchswort für Kluft, Rinne in Felsen ahd kela vgl. Couloir, Canyon | ||
Chalb | Kalb | ahd chalp Junges einer Kuh: ein Kalb Schimpfwort: äs huärä Chalb | ||
chalbärä | Kalb gebären | Schimpfwort, was hesch da gchalbärät? nüd äso gchalbärät tuä! Sprichwort: mä muäss d Chüä la chalbärä und d Lüüt la redä! | ||
Chammä | Hahnenkamm | Wasserbergfirst sieht aus wenä Chammä Nuot und Chamm: Zimmerei-Wort (> Nuät, Kamm > Schträäl) übertr. dr Chammä hööch haa, appälaa, schtutzä | ||
chämmlä | Hanf oder Schafwolle kämmen | |||
Chängäl | Rinne, Kännel | (-ul) mhd kengel, kenel den Kenel anderswo Chänel vgl. Familienname Kennel > Schützkännel | ||
Chappä | Kappe, Wollmütze | |||
Cheeri | Kehre, Wende | > Hals-Cheeri, Schpitz- dr Cheer machä = Rundgang (Arzt, Hausfrau, Trinker .. so Hebel) Sprichwort: viil Eer, viil Cheer (= viele Umtriebe) | ||
Cheib | Allerweltswort (auch Chaib geschrieben) Kluge: Keib (mhd keibe = Aas, Luder) gemeiner Mensch (ä Cheib, äs Cheibäli), harte Mühe (äs isch ä Cheib bis dett uufä) > Chog Kraftwort: chogä, dummä, huärä, schtäärnä, värrecktä Cheib! | |||
Chettänä | Kette | mhd ketene Kettenen Chettäli Kettelein anderswo Chetti | ||
Chilä | Kirche | (Gemeinschaft der Gläubigen, Gebäude, Gottesdienst) mhd kirche, kilche anderswo Chirche (vgl ON Kirchberg, Kirchdorf) Mz: mr hend 7 Chilä (Chilänä?) im Taal Verkl. Chiläli Kirchlein z Chilä gaa am Sunntig zChilä tuä = beerdigen wer tüänds da z Chilä? - der vorderisch! Gottesdienst: isch hüt kä Chilä? vor Chiläs, undär Chiläs, na Chiläs (Genitivbildung) | ||
Chilch | altes Wort für Kirche (Chilä) | |||
Chindlischtei | woher die kleinen Kinder kommen | |||
chlädärä | klettern | (Wort aus Klette entstanden) uufä und appä chlädärä | ||
chlepfä | knallen | äs hed schonu gchlepft! mhd klepfen anderswo chlöpfe > chlefälä | ||
chli | oft nur Füllwort beim Erzählen: är isch ä chli ä chliinä är isch ä chli ä groossä mr sind duä ä chli ggangä si hend än ä chli aabbundä |
Dialekt: | wo |
Deutsch: | als, wie |
wo miär chlii gsii sind wo mr heichoo sind wo mr hend wellä gaa won är choo isch won iär choo sind | |
Dialekt: | wo |
Deutsch: | welcher |
deer wo das gmacht hed das Huus wo üüsäs isch öppis wo niämär weis diä wo nüd choo sind | |
Dialekt: | wo |
Deutsch: | wo |
wo isch är? wo gfindt män ä? wohii? wodurä? wohaar? > woo | |
Dialekt: | woo |
Deutsch: | wo |
(betont) woo isch das gsii? vo woo chömid diä? äswoo | |
Dialekt: | appäbutzä |
Deutsch: | Wohnung reinigen, schlagen, gewinnen |
Dialekt: | Brütsch |
Deutsch: | wohlauf, munter |
nümmä brütschä (schwach, alt) | |
Dialekt: | Büsäli |
Deutsch: | Wollflocke, behaarte Blüte, Kätzchen |
Dialekt: | Chindbett |
Deutsch: | Wochenbett |
Chindbettäri Von kintbette Chindbettisuppä | |
Dialekt: | Fotzel, Fotzlä |
Deutsch: | Wollfaser, Lappen, Fetzen |
Dialekt: | gfallä |
Deutsch: | wohlgefallen |
das täät dä Lüütä gfallä das gfiäl mr ä nu > Gfeel, gfelig | |
Dialekt: | Gschliirgg |
Deutsch: | Wolkengebilde |
(Zirrus) > schliirggä | |
Dialekt: | Heitärglanz |
Deutsch: | wolkenloser Himmel |
Dialekt: | mosi |
Deutsch: | wohl |
äs isch eim mosi nüggär mosi endär mosi | |
Dialekt: | passä |
Deutsch: | wohlgefallen |
äs hed mr det passät det tääts mr ä nu passä! > ab-, uuf-, vär- | |
Dialekt: | vögäliwool |
Deutsch: | wohlgelaunt, kerngesund, purlimunter |
Dialekt: | wellä |
Deutsch: | wollen, gewollt |
ahd wellan, mhd wellen, wollen nüd bloss wellä!äs muäss nu wellä sä chunds chu rägnä das hends alig wellä haa (für wahr halten) ds Wättär hed is wellä (war uns gutgesinnt) dr Welli und dr Mögi > wil, wemmär, wend, wett, wott, Willä | |
Dialekt: | wemmär |
Deutsch: | wollen wir? |
(wend miär) wemmär gaa? sä wemmär! | |
Dialekt: | wendär |
Deutsch: | wollt ihr |
(wend iär) wendär ächt hörä! wendär alls? >?wellä | |
Dialekt: | Willgäl |
Deutsch: | Wollknäuel |
Willgäli | |
Dialekt: | wodurä |
Deutsch: | |
wodurä gaads? daadurä! | |
Dialekt: | wofüür |
Deutsch: | |
wofüür isch das? für daas! auch: für waas? | |
Dialekt: | wohaar |
Deutsch: | |
wohaar chömid diä? vo wiit haar! Lienert wohar | |
Dialekt: | wohii |
Deutsch: | |
wohii gaasch? dethii! | |
Dialekt: | Wolf |
Deutsch: | Wolf |
Wolfsplage, Wölf, Wölfli FN Wolf, Wölfli Wolfsbüäl Wolfsguät Wolfschruut uf den 1. Tag Wolfsmonat (Christmonat) | |
Dialekt: | Wonig |
Deutsch: | Wohnung |
neu ä Wonig äs Wönigli wohnen: ds Huus sii | |
Dialekt: | wool |
Deutsch: | wohl |
wöölär, am wöölschtä 1) gesund äs isch mär wool äs isch mär nüd wool > vögäliwool, hundswool 2) gut, ausgezeichnet är cha wool juuzä gids wool uus? (Zuruf bei Ernte) wool schmöckä si cha wool chochä ahd (Merseburg): Fuoss iirenken .. Wodan konnte es wohl 3) gefällig daa niids mi wool aa äs hednä det nüd wool aagnuu äs schtaad irä usinnig wool aa vgl Wohlgefallen 4) ziemlich är isch wool grooss (etwas zu gross) wohl hinden im Gebirg (Muotathal 1600 von Luzern aus 5) doch, dennoch wool, woll Lienert wowoll, es tuet’s meist aber moll | |
Dialekt: | woolfeil |
Deutsch: | günstig im Preis |
mhd wolveil diä Sachä sind woolfeil! 1532 ist ein zimlich Wolfeile entstanden | |
Dialekt: | woolfüür |
Deutsch: | ehren, hätscheln, bevorzugen, schmeicheln |
woolfüür haa diä hendä ä dä schonu woolfüür ghaa! i hätt ä nu ä chli mee woolfüür! - | |
Dialekt: | woolmeinäd |
Deutsch: | eigentlich wohlmeinend |
jetzt nur Verstärkungsort (wie meinäd) sehr, stark är hed wolmeinäd wool chönnä juuzä! | |
Dialekt: | woolwättärlis |
Deutsch: | sehr stark |
woolwättärlis grägnät (Illgau) | |
Dialekt: | woolä |
Deutsch: | wohl werden, sich erholen |
äs wooläd mär scho schöön heds dr etz gwoolät? (im guten oder im schlechten Sinn!) | |
Dialekt: | Wööli |
Deutsch: | Wohlgefühl |
gu d Wööli värtuä (Mittagsschläfchen) | |
Dialekt: | Woorb |
Deutsch: | |
Holzstiel der Sense Mz Wöörb mhd worbele: worum sich etwas als um seine Achse dreht auch Göörbä, Wüürbä | |
Dialekt: | woorbä |
Deutsch: | |
frisch gemähtes Gras verzetteln Woorbgablä , Schochen wieder verzetteln > wäntä | |
Dialekt: | woordä |
Deutsch: | geworden, geboren |
Isch öppär gschtoorbä? isch öppär woordä? mee wott i nüd wüssä! - hed ds Läpsäli alig gfraagt, wämmär mid dr Poscht choo sind > wäärdä | |
Dialekt: | woorglä |
Deutsch: | würgen, brechen |
auch wurglä | |
Dialekt: | Woort |
Deutsch: | Wort |
engl word äs guäts Woort ä käs Woort käs Schtäärbiswoort! däs letscht Woort haa 1450 Di acht bösen Wort Wöörtär hends! | |
Dialekt: | woraa |
Deutsch: | woran |
woraa isch är gschtoorbä? | |
Dialekt: | worum |
Deutsch: | warum |
worum? drum! anderswo: wurum, wärum, wägärum | |
Dialekt: | wott |
Deutsch: | wollen |
i wott nüüd wottisch? wottsch? wott äär? äs wott nümmä hörä (rägnä) äs wott und wott nüd Lienert i woot ä nid > wellä, witt, wett | |
Dialekt: | Wuchä |
Deutsch: | Woche |
1518 in der Osterwuchen all Wuchä viär Wuchä lang wuchälang wuchäwiis äs Wüchäli Mz Wuchänä > Midwuchä, zalt Wuchä | |
Dialekt: | Wuchäbett |
Deutsch: | Wochenbett |
Wuchäbettäri Wöchnerin > Chindbett, värwuchnä | |
Dialekt: | Wuchämäärcht |
Deutsch: | Wochenmarkt |
1501 um wuchen und jar mercht | |
Dialekt: | Wulchä |
Deutsch: | Wolke |
Dialekt: | Wullä |
Deutsch: | Wolle |
mhd wulle, wolle engl wool Wullätschööpli Wulldechi ZH Wule vgl FN Wullschleger > Wulläblackä, Wulläblüemli | |
Dialekt: | wullänä, wullig |
Deutsch: | wollen |
wullägi Sockä schaafwullänä Lismär | |
Dialekt: | zwääg |
Deutsch: | wohlauf, gesund |
mhd zwege bisch widär zwääg? nüd äso! | |
Dialekt: | Aamääli |
Deutsch: | Anmal |
Spuren von alten Wegen oder Gebäuden anderswo: Muttermal | |
Dialekt: | Aaschtalt |
Deutsch: | Anstalt |
anderswo Armenhaus | |
Dialekt: | aagrüärt |
Deutsch: | angeworfen |
dr Chnüsel übärchoo we aagrüärt > rüärä | |
Dialekt: | aanää |
Deutsch: | annehmen |
we niids di aa? (wie gefällt es dir?) > aagnuu, wool aanää | |
Dialekt: | aaschtaa |
Deutsch: | passen |
äs schtaad im wool aa (passt gut zu ihm) | |
Dialekt: | Äärbätli |
Deutsch: | kleine Arbeit |
äs schöns Äärbätli arbeiten: Wort aarbeitä bei uns ungebräuchlich > schaffä, wärchä | |
Dialekt: | Aarmi Seelä |
Deutsch: | Arme Seelen |
(im Fegfeuer) siehe Sagen, Der Pfarrer im Thal, Freund der Armen Seelen Äs hend einisch ä paar eim pässlät und hend ä wellä ärgräslä, abär äs sind ä paar biin um gsii, won är choo isch - di aarmä Seelä hend dem ghulffä! | |
Dialekt: | ab |
Deutsch: | ab, weg ab |
äm Wääg ab dr Alp ab em (um) Stock ab em Fleisch ä Chnopf isch ab (am Kleid) ab Chrüüz (dort wohnhaft) vgl. Familiennamen Abbühl, Abegg, Abegglen, Abderhalden, Abfrutt, Abplanalp, Abyberg | |
Dialekt: | äbä |
Deutsch: | eben |
äbä-n-äbä! äbä hesch äs gmacht! äs isch äbä-n-äsoo! Füllwort: är isch alig äbä det hii ggangä mr hend alig äbä früä ghört | |
Dialekt: | abgwännä |
Deutsch: | abgewöhnen, schlechte Gewohnheit austreiben |
> abärtwännä | |
Dialekt: | ächt |
Deutsch: | vielleicht |
oft nur Füllwort isch är ächt choo? chasch ächt hörä? für waas ächt? gid s ächt öppis? | |
Dialekt: | adee |
Deutsch: | lebewohl |
(Gott empfohlen) auch adiä esä sägä-n-ich etz adiä auch adiöö | |
Dialekt: | Aff |
Deutsch: | Affe |
Tornister (> Haaraff), Schimpfwort äffälä (nachäffen) Äffli Z Schwiiz ussä hed einä dr Güntärä Balz wellä aazündä: vorig isch äs ganzäs Poschtauto voll Affä is Taal inä gfaarä! dä seid dr Balz: worum bisch duu nu daa? hesch kä Platz me ghaa? | |
Dialekt: | alig |
Deutsch: | jeweils |
mr hends alig luschtig (anderswo albe, amig) | |
Dialekt: | alt |
Deutsch: | alt |
we alt bisch du? alt woordä und wiit umächoo alts Brood, altä Schnee, das alt Jaar, Alti Meitli (ledige ältere Frauen) > eltär, eltisch, eltälä | |
Dialekt: | Alt Fasnacht |
Deutsch: | Sonntag nach Aschermittwoch |
da bekamen die Armen im Kloster zu essen, daher das Wort da chunt di alt Fasnacht d.h. da kommen die Alten hintennach oder hindädrii we di alt Fasnacht | |
Dialekt: | Ambeissi |
Deutsch: | Ameise (anderswo Ämsä, Hambitzgi |
(anderswo Ämsä, Hambitzgi, Hampeissi | |
Dialekt: | änä |
Deutsch: | jener |
äni, änäs (Illgau: äni Wuchä = letzte Woche) > drsälb, disälb, dässälb | |
Dialekt: | Ankä |
Deutsch: | Anken |
uraltes süddeutsches Wort für Butter Grimm: Anken Ankengasse in der Stadt Zürich/Niederdorf) ahd anko leider bisher trotz Duden (Anken) nicht schriftwürdig geworden | |
Dialekt: | ärschlaa |
Deutsch: | verprügeln |
(nicht zu Tode) mhd erslân > värschlaa dr Pfandweibel hed gsee, we da ä Fecker si Frau eeländ ärschlaad,won är hed wellä mit dem chiippä, isch sii uufgschossä und seid: das isch mii Maa! | |
Dialekt: | ärzundlä |
Deutsch: | hart hernehmen |
Härdmänndliwort mhd erzünden (=entzünden) | |
Dialekt: | as |
Deutsch: | als |
1) as Puur as Chnächt as Goofä 2) so as schöön as geschter as lang as ich weiss wedes as d wottisch as viil as är hed mögä hiä isch nüd as mängä as det as wenig as ander as wiit as gseesch as gwüss as waar as i läbä as lang as ich da z Chilä gaa, singid da nüd all! Vergleich: drüümaal as hööch as hööch as äs Huus 3) je .. desto .. as mee as gisch, as mee as wend 4) dass, damit äs gaad nüüd, as mä da cha machä was mä wiil Schutzengegebet: .. hilf mir leben recht und fromm, as ich zu dir in den Himmel komm! .. as si cha a d Chilbi gaa chochä, as mä s cha ässä sid as das Schtäärbä ärfundä hend öbs etz waar siig, as nümmä alls waar siig? worum sind d Fischli gäärä undär dem Brüggli? - as nüd nass wäärdig, wänns chund gu rägnä 5) an das as Fäscht gaa äs gaad as Läbig 6) weil worum nüüd? - as i nüd wiil! > äs | |
Dialekt: | äs |
Deutsch: | irgend |
äs weer isch nämä äs wiä i d Schiissä appäghiid, und wo all glachät hend, seid är: äs woo muäss einä dänk sii! | |
Dialekt: | Äschä |
Deutsch: | Asche |
(Aschsche, Äschschä) mhd esche äschlichä (äschäli) Midwuchä: Aschermittwoch mhd ascher, escher engl ash, ashy | |
Dialekt: | äso |
Deutsch: | irgendwie |
ä so gaads? - äs gaad äso! Hauts? - Nüd äso! Füllwort: äso chliini Aügli dr Näfel hangät äso inä äso afig ä paar | |
Dialekt: | äswoo |
Deutsch: | irgendwo |
äs | |
Dialekt: | bääggä |
Deutsch: | weinen |
andernorts verpönt, bei uns immer noch vertrautes Wort für Weinen von Kindern und Trauernden mhd bâgen bbääggät, värbääggät, bbääggätä heichoo, Bäggigsicht, -buäb, -meitli >briäggä, brüälä, hüülä | |
Dialekt: | Baan |
Deutsch: | Bann |
(Holzbann, Jagdbann) uraltes Wort ahd bân, Bannspruch oder gebanntes Gebiet > Baawald, Bawalter, Brüggäbaan, Mattäbaan, värbandisiärä, värbannä Mz Bään (Eisenbahn, Seilbahn, Rollbahn, Kegelbahn) ursprünglich Spur eines Vorbeizuges vgl. Weg bahnen mhd bane Bäändli Bähnlein | |
Dialekt: | Bäbautsch |
Deutsch: | Kinderschreck |
dr Bäbautsch chund! anderswo: Böölimaa, Baubau | |
Dialekt: | Bachhääggel |
Deutsch: | Kinderschreck |
gang nüd i Bach, susch niid är di! anderswo Wasserbutz | |
Dialekt: | bachapp |
Deutsch: | bachhinab |
bachapp gaa in einer Abstimmung verworfen werden | |
Dialekt: | Balm |
Deutsch: | Halbhöhle |
roman. Alpenwort verkl. Bälmäli Balmblätz | |
Dialekt: | Bännä |
Deutsch: | Benne, Wagenkasten |
gallisch benna (rom.Alpenwort)Mischt-, Tuurpä-, Gnepf- (Kipp-Benne) | |
Dialekt: | baräschä |
Deutsch: | |
Fluchwort, Verwunderung Herkunft, Abstammung, Ähnlichkeit (par = abstammend, ähnlich) Söldnerwort > hundsbaräschä guggersbaräschä tüüfelsbaräschä | |
Dialekt: | Barchät |
Deutsch: | Barchent |
(Gewebe aus Baumwolle und Leinen) mhd barchet | |
Dialekt: | barfuäss |
Deutsch: | barfuss |
barfuäss gaa: im Unterland Zeichen für Armut, bei uns Frühlingsherrlichkeit der Kinder > barfis Barfüäss(l)är: 1) im Unterland verächtliches Wort für Voralpen-Viehzüchter, die im Som mer mit blossen Füssen in den Holzschuhen gehen 2) Ordensleute (Franziskaner), die das Barfussgehen zur Regel machten | |
Dialekt: | Bascht |
Deutsch: | Saumlast |
uraltes Wort ahd basta | |
Dialekt: | Bauälä |
Deutsch: | Baumwolle |
(Baum-Wullä) anderswo Bouele Bauäläpüntel | |
Dialekt: | Bauälis |
Deutsch: | baumwollener Stoff |
Dialekt: | Baum |
Deutsch: | Baum |
ahd boum 1442 wier bannen alle bärend Böm (LB 207 bärend = gebärend, fruchtbringend) Bäum, Bäumli anderswo Boum, Bam 2) | |
Dialekt: | Bäusäli |
Deutsch: | Bäuschchen, Wollgrasbüschel, Quaste |
Dialekt: | Beäärdigung |
Deutsch: | Beerdigung |
Leider sind die alten Worte dafür nicht mehr gebräuchlich: z Chilä tuä, Gräbd, Graablegi (Stalder) > Liich, Liichäzuug | |
Dialekt: | beed |
Deutsch: | beide |
mhd beede chömid beed! weläs wottisch? beedäs! beedärlei: beiderlei, von beiden Sorten (beedärlei Lüüt) | |
Dialekt: | beitä |
Deutsch: | warten |
altes Wort mhd beite (zögern) bei uns noch im Gebrauch, im Schriftdeutschen ausgestorben | |
Dialekt: | bessärä |
Deutsch: | besser werden |
äs bessärät > böösärä, schlächtärä, woolä | |
Dialekt: | bhabä |
Deutsch: | befestigt |
äs isch nüd bhabä = es rinnt, es lottert är isch ä bhabnä: sparsam, wortkarg, knapp bhabä bi diär zuächä: ganz nahe bhabä voll: plattvoll mhd behaben (vgl. behäbig) bhäbnär: besser dicht | |
Dialekt: | Biänscht |
Deutsch: | Milch einer frisch gekalbten Kuh |
(mit Mehl vermischt zu einem begehrten Kuchen gebacken) anderswo: Biämscht, Briäsch, Briest, Briänscht, Priemscht, > mhd bienst Eier-Biänscht: obiger Kuchen mit Eiern | |
Dialekt: | Biischtrich |
Deutsch: | Beistrich |
(Schulwort) | |
Dialekt: | Biibäli |
Deutsch: | kleine Eiterblase,Pustel, Akne |
anderswo: Kücken | |
Dialekt: | Biili |
Deutsch: | Biene |
ahd bîna (eigtl. Bienlein bînlîn, Biindli) anderswo Beieli, Biänä | |
Dialekt: | Bildschtock |
Deutsch: | Bildstock |
(mit Heiligenbild) Bildschtöckli anderswo Helgähüsli | |
Dialekt: | Birchä |
Deutsch: | Birke |
uraltes Wort ahd birka obd Birche i dä Birchä: Achslen, Bödmeren, Illgau (Flurnamen: Birr, Birrfeld FN: Bircher, Birrer) | |
Dialekt: | blööd |
Deutsch: | unwohl |
äs isch mär blöödmhd bloede (zart, schwach, zerbrechlich) | |
Dialekt: | bluttnackät |
Deutsch: | völlig nackt |
flätt blutt, am blüttäschtä: Wort einst über ganz Deutschland verbreitet | |
Dialekt: | Bock |
Deutsch: | |
Schimpfwort | |
Dialekt: | Böckäl |
Deutsch: | |
kräftiges Wort für Bock (-el, -ul) | |
Dialekt: | Bodä |
Deutsch: | Boden Erdboden |
d s Bodä ghiijä d s Bodä schlaa undärä Bodä choo ufum läärä Bodä schlaaffä a Bodä hockä Dr Bodä isch schonu raass choo:? hed einä värzellt, wonär im Ruusch z Bodä gschossä isch! | |
Dialekt: | Böllä |
Deutsch: | Zwiebel |
mhd zibolle - nei liäbär mit Böllä! Scherzwort für alte dicke Taschenuhr | |
Dialekt: | Böölimaa |
Deutsch: | Schreckgespenst |
(anderswo: Vogelscheuche, Teufel) | |
Dialekt: | braschlä |
Deutsch: | Feuer prasselt |
mhd brasteln, prasseln mä ghöört braschlä Wo am Güntärä Balz ds Huus värbrunnä isch, hed är värzellt: är siig i dr Schtubä innä ufm Kanabee glägä, und wos duä heig afä braschlä, siig är ä chli i Gadä durä gu liggä! | |
Dialekt: | briäggä |
Deutsch: | weinen |
altes Wort, einst weit verbreitet, SchwMuo “äs alts Meitli isch glii verbriegget” : briegge > bääggä | |
Dialekt: | Brillä |
Deutsch: | Brille |
früher ungebräuchlich bei uns (> Schpiägul) anderswo Brülle | |
Dialekt: | Brood |
Deutsch: | Brot |
ahd prôt mhd brôd einä wo mee cha weder Brood ässä (Heilkundiger) im Bisistaal gids Rössär und Bröödär und Parisöölär > Ankäbruud | |
Dialekt: | Brösem |
Deutsch: | Maisgericht zum Zmorgä |
gekochter Mais zu Brosamen geröstet, anderswo: Türkenriebel (Brösum) | |
Dialekt: | Bruädärloch |
Deutsch: | Bruderloch |
“es möchten wohl die weitschichtigen Höhlen wie das sogen. Bruderloch auf dem Wasserberg im Muthathal und das Lauiloch daselbst wie auch die Bruderbalm auf dem Rigiberg einst den verfolgten Christen als Zufluchtsorte gedient haben” (Wasserberg: vermutlich untere Höhle am Böllenstöckli) | |
Dialekt: | Brüäl |
Deutsch: | Brüäl |
häufiger Flurname mhd brüel, feuchte Wiese, stotziges und steiniges Alpgebiet auf Glattalp (der dortige “Schafboden” aber ist ein schönes Ebnet, mit deutlichen Spuren eines früheren Sumpfes, von daher der Name, kein Spottwort!) Brüälchälä Brühlkehle | |
Dialekt: | Brügg |
Deutsch: | Brücke |
(anderswo Brugg, UR,NW,VS Brigg) mhd brucke, brügg Bettbach-, Vorder-, Föllmis-, Chilä-, Hinder-, Zwings-, Euschä-, Laui-, Saali-, Teufbach-, Staarzlä- > Brüggli, Schtääg vgl Familienname Brugger, Bruckner, Bruggmann, Brügger,ON Brugg AG, Brügg BE, Brügglen SO Brügg | |
Dialekt: | Brügglär |
Deutsch: | |
Anwohner um die hintere Brücke | |
Dialekt: | bbrungä |
Deutsch: | gebracht |
“gebrungen” Wallis, Prättigau: gebrungä anderswo: braacht urspr. bringen, brang, gebrungen vgl. springen | |
Dialekt: | brünnä |
Deutsch: | in Brand stehen |
äs wott nüd brünnä äs brünnt äs Liächt ds Huus brünnt! ä Gletschgermockä brünnä han i etz au nu niä gsee! (Glace flambée) LU brönne Lienert: brünne | |
Dialekt: | bbrunnä |
Deutsch: | gebrannt |
äs hed schonu bbrunnä! wo s im Taaschi bbrunnä hed: der Wald brunn (an der kleinen Meiten) | |
Dialekt: | Brüüsch |
Deutsch: | Alpen-Heidekraut |
Erika Roman. Alpenwort (mhd rusch, rüsch) = Binse, Preiselbeerstaude, AlmrauschBrüüschalp (Klöntal GL) - Brüüschweid | |
Dialekt: | Bscheid |
Deutsch: | Bescheid |
Bscheid gää: Antwort jauchzen, zuprostenKinderruf beim Versteckenspiel: Bscheid gää - susch höret mer! | |
Dialekt: | bschiässä |
Deutsch: | ergiebig sein |
äs bschiässt nüüd anderswo: bschüüssä | |
Dialekt: | bschickä |
Deutsch: | schicken, senden, kommen lassen |
(zur Verantwortung) | |
Dialekt: | Büäl |
Deutsch: | Büöl |
häufiger Flurname mhd bühel (Hügel)> Liplisbüäl, Schönbüäl, Schpitzibüäl, Schluuchbüäl, Wolfsbüäl, Chilchbüölen, Milch-, UR NW VS Biäl vgl FN Bühler, Büeler, Abbühl, Ambühl, Zumbühl | |
Dialekt: | Buudä |
Deutsch: | Baude, Bude |
mhd buode vgl. Bruchbude, Studentenwohnung | |
Dialekt: | Buur |
Deutsch: | Bauer |
wir sprechen das Wort mit P aus > Puur ff | |
Dialekt: | Buurg |
Deutsch: | Burg |
(wo man sich bergen kann) siehe: Ahaburg und andere Burgen> Bürglä | |
Dialekt: | Ch |
Deutsch: | |
Das CH am Anfang eines Wortes statt K ist nicht nur unser Landeskürzel, sondern auch das auffälligste Merkmal unseres Schweizerdeutschen - eine Halskrankheit? Es muss sehr früh aufgekommen sein, denn schon um 800 findet sich das Wort chuo für Kuh in einer Handschrift des Klosters St.Gallen (sog. Milchsegen). Im mhd ist bereits alles mit K- geschrieben. Das CH ist also ein Rest vom Althochdeutschen, der sich sehr hartnäckig bis in unsere Zeit erhalten hat und wohl noch lange sich erhalten wird. - Im Anlaut schwach (ch), nach Vokal stark (chch, nicht eigens bezeichnet)Es ist allerdings manchmal schwierig, den Unterschied zu k in jedem Fall eindeutig festzustellen: hier Fehlendes suche man also bei K. | |
Dialekt: | cha |
Deutsch: | er/sie/es kann |
(> chönnä, chasch): ich cha, är cha, mä cha schaffä chan är guät chochä cha si wool gumpä cha äs usinnig cha mä da durä? we cha mä-n-au! da cha mä si värgaa | |
Dialekt: | chäärä |
Deutsch: | jammern, klagen |
vgl. Karwoche (Trauerwoche mdh kar Trauer) | |
Dialekt: | Chabis |
Deutsch: | Kabis, Kappes, Weisskohl |
mhd kabez Chabis mid Schaaffleisch Chabishäu(p)tli Schimpfwort: Chabis, ja Chabis = Blödsinn | |
Dialekt: | Häärzchäfer |
Deutsch: | Herzkäfer |
(Kosewort) | |
Dialekt: | Chälä |
Deutsch: | Chälä |
Flurname (im Muotathal fast unzählige, Alp Pragel), Gebrauchswort für Kluft, Rinne in Felsen ahd kela vgl. Couloir, Canyon | |
Dialekt: | Chalb |
Deutsch: | Kalb |
ahd chalp Junges einer Kuh: ein Kalb Schimpfwort: äs huärä Chalb | |
Dialekt: | chalbärä |
Deutsch: | Kalb gebären |
Schimpfwort, was hesch da gchalbärät? nüd äso gchalbärät tuä! Sprichwort: mä muäss d Chüä la chalbärä und d Lüüt la redä! | |
Dialekt: | Chammä |
Deutsch: | Hahnenkamm |
Wasserbergfirst sieht aus wenä Chammä Nuot und Chamm: Zimmerei-Wort (> Nuät, Kamm > Schträäl) übertr. dr Chammä hööch haa, appälaa, schtutzä | |
Dialekt: | chämmlä |
Deutsch: | Hanf oder Schafwolle kämmen |
Dialekt: | Chängäl |
Deutsch: | Rinne, Kännel |
(-ul) mhd kengel, kenel den Kenel anderswo Chänel vgl. Familienname Kennel > Schützkännel | |
Dialekt: | Chappä |
Deutsch: | Kappe, Wollmütze |
Dialekt: | Cheeri |
Deutsch: | Kehre, Wende |
> Hals-Cheeri, Schpitz- dr Cheer machä = Rundgang (Arzt, Hausfrau, Trinker .. so Hebel) Sprichwort: viil Eer, viil Cheer (= viele Umtriebe) | |
Dialekt: | Cheib |
Deutsch: | |
Allerweltswort (auch Chaib geschrieben) Kluge: Keib (mhd keibe = Aas, Luder) gemeiner Mensch (ä Cheib, äs Cheibäli), harte Mühe (äs isch ä Cheib bis dett uufä) > Chog Kraftwort: chogä, dummä, huärä, schtäärnä, värrecktä Cheib! | |
Dialekt: | Chettänä |
Deutsch: | Kette |
mhd ketene Kettenen Chettäli Kettelein anderswo Chetti | |
Dialekt: | Chilä |
Deutsch: | Kirche |
(Gemeinschaft der Gläubigen, Gebäude, Gottesdienst) mhd kirche, kilche anderswo Chirche (vgl ON Kirchberg, Kirchdorf) Mz: mr hend 7 Chilä (Chilänä?) im Taal Verkl. Chiläli Kirchlein z Chilä gaa am Sunntig zChilä tuä = beerdigen wer tüänds da z Chilä? - der vorderisch! Gottesdienst: isch hüt kä Chilä? vor Chiläs, undär Chiläs, na Chiläs (Genitivbildung) | |
Dialekt: | Chilch |
Deutsch: | |
altes Wort für Kirche (Chilä) | |
Dialekt: | Chindlischtei |
Deutsch: | |
woher die kleinen Kinder kommen | |
Dialekt: | chlädärä |
Deutsch: | klettern |
(Wort aus Klette entstanden) uufä und appä chlädärä | |
Dialekt: | chlepfä |
Deutsch: | knallen |
äs hed schonu gchlepft! mhd klepfen anderswo chlöpfe > chlefälä | |
Dialekt: | chli |
Deutsch: | |
oft nur Füllwort beim Erzählen: är isch ä chli ä chliinä är isch ä chli ä groossä mr sind duä ä chli ggangä si hend än ä chli aabbundä | |