Muotathaler Dialekt	Schriftsprache	Erläuterung	Foto	Audio
umä	umher, herum, vorbei	mhd umbe 1) Ort: umä Eggä umä umä und anä umä und umä änä umä voor umä wiit umä hindä umä 2) Zeit: Ziit isch umä ds Jaar isch umä 3) anwesend: isch öppär umä? niänä umä niämärt umä muäsch umä sii, wän ich fort bi!
umäbindä	herumbinden
umäär	unangenehm, widerlich
Umäfaari	Herumtreiber, Landstreicher	äs Umäfaari Wiib mhd umbezieher -
Umägäld	Herausgeld
Umälosi	Herumhorcher
umäs	um es, um ein	umäs Haar umäs Huus umäs Dotzet
umäbringä	zurückbringen	bring s widär umä! vgl. umbringen!
umächoo	herumkommen	är isch wiit umächoo
umächoo	zurückkommen	är isch widär umächoo
umäfaarä	herumfahren, landstreichen	> Umäfaari
umäföötschä	herumwatscheln
umäfüdälä	umherwatscheln
umäfuulä	faul herumliegen
umägaa	herumgehen	äs gaad äs Fiäbär umä
umägää		Dinge zurückgeben, Herausgeld geben chasch mär umägää? treffende Antwort geben: är hed um schöön umäggää! Schläge zurückgeben umägää isch Gottliäb
umäghiijä	herumliegen	mid Wiibärä umäghiijä > umghiijä
umäginggälä		Zeit vertun mit tändeln > ginggälä
umägschiirä	herumwerkeln	nämis umägschiirä
umägsee	Aussicht haben	det obä gseet mä umä!
umähösälä	herumhöseln, herumlaufen
umäliggä	herumliegen	was liid da alls umä?
umäliirä	untätig herumstreichen
umälitzä	aufstülpen	d Tschööppä abziä und d Eermel umälitzä!
umälosä	herumhorchen	> Umälosi!
umäluägä	herumschauen, zurückschauen
umämachä	flicken, an etwas leiden, etwas ausdenken
umämuulä	zurückmaulen
umänää	herumnehmen	(Saum, Last), zurücknehmen (Ware), umstimmen, verführen (unschlüssige Menschen)
umäpünggä	herumtschuten
umäränkä	wenden, Rank nehmen
umäriitä	herumreiten	(auf dem Ross, auf dem Missliebigen)
umärüärä	herumwerfen, umrühren	> umrüärä
umäsägä	herumsagen, Nachricht verbreiten	tüänds ä chli umäsägä!
umäschäffälä	etwas arbeiten
umäschiässä	herumschwirren	> umschiässä
umäschneuggä	herumschnuppern, herumsuchen
umäsii	herum sein	isch öppär umä? iär müänd dää umäsii (anwesend sein) iär müänd bis dää umäsii (zurück sein)
umätroolä	herumwälzen	(im Schnee, im Bett, im Stroh, im Dreck)
umätüüflä	herumtollen	> tüüflä
umäziä	herumziehen	dr Näfel ziät äso umä äs Wätter ziät umä aber: umziehen > plündärä, andärisch aaleggä, Umzuug
umäzottlä	herumzotteln	(mit Zottelkappe)
umänand	herum	umänand umä umänandgaa umänandschtaa z Schwiiz umänand, dussä umänand (draussen herum) dinnä umänand (im Thal herum im Allgemeinen)
abschuumä		Schaum von der frisch gemolkenen Milch geniessen
Älplärmagäronä	Alpspeise	(Magäronä und Gumälimöckä)
alt	alt	we alt bisch du? alt woordä und wiit umächoo alts Brood, altä Schnee, das alt Jaar, Alti Meitli (ledige ältere Frauen) > eltär, eltisch, eltälä
Bachbumärä	Bachbunge, Bachrolle, Trollblume, Sumpfdotterblume
Band	Band	Mz Bändär Verkl. Bändli Stoffband äs Band umä Huät, äs Bändäli umä Hals durs Band = überall, ohne Unterschied neu Tonband
bättlä	betteln	“das wäär ja ds Bättlä värsuumät!” auch bättlärä
Baum	gefällter Baum, Trämel, Balken, Totenbaum	(baumä UR in den Totenbaum legen, einsargen)
bettä	betten	i muäss nu gu bettä und gu fluumä > bättä
bläätärlä	Bildung von Luftbläschen	äs bläätärlät umäblaatärä: sinnlos etwas tun >Blattärä
braatä	braten	bräätlä, bbraatni Gumäli, aabraatä, värbraatä
breit	breit	wiit und breit isch niämärt umä
bschniidä	beschneiden	(Hülle abschneiden, schälen: Gumäli, Rüäbli, Öpfel) Bäume stutzen, putzen (vgl. Beschneidung)
Bumälä	dicke Frau
Bumäli	dickes Mädchen	>bambälä
Buumä	Baumann	Familienname (Buwman urspr. Bauer)
Chääschuächä	Käswähe	beliebter Freitagsmittag (mit Gumälisuppä)
Gumälichäfer	Kartoffelkäfer
chasi	kann sein, vielleicht, wahrscheinlich	(cha sii) chasi chumäni nu är isch chasi hei Verdoppelungen: chasiraati, chasischiär
choo	kommen	mhd komen ich chumä, du chuusch, är chund, miär (iär, si) chömid, ich chääm, chum! chömid! i bi choo z schwitzä choo, i Ziitig choo, äs chönnt gu rägnä choo GL chuu, Einsiedeln chou
Chuägaumär	Kühehüter
chum	komm	chum etz! chum einisch! > choo i chumä: ich komme mhd ich kume
chummärä	Kummer haben	är chummärät öppis umä
dä	Zukunft	dann chasch äs dä gsee i chumä dä moorä schniids dä
dänä	dort drüben	Ds Chräämärs hend dr Toni is Bürgäli durä gschuckä, gu luägä öb der Güllägoon ächt dänä siig - är isch wider umä choo und hed gschwitzt und gseid: är isch dänä! (aber mitgnuu hed är ä nüüd)!
därfüür	stattdessen	i cha hüt nüd choo, i chumä därfüür moorä
dra	daran	dradänkä dra umä dra anä drabappä
drääjä	drehen	mhd draejen > um- umä- vär- > trüllä trääjät gedreht
driumä	darin	herumfaarä: im Schnee, im Land, -schiässä: mit Gewehr, mit den Füssen, mit dem Auto
durumä	darum herum	durumä redä
Duumä	Daumen	ahd dûmen
Eggä	Ecke	mhd egge umä Eggä umä neu: ä Eggä abhaa > ggeggät, übäregg
fäckä	Flügel schlagen, Flügel ausrupfen	umäfäckä: herumfahren
fluumä	flaumen	den Flaum aufnehmen und aus dem Fenster schütteln i muäss nu gu bettä und gu fluumä
Fluumär	Flaumwischer
Füdläloch	Arschloch	Am Palmsunntig hends früänär ä hölzigä Palmesel um d Chilä umägfüärt,einisch wäär är schiär umghiid, und dr Sigärisch hed ä wellä am Schwanz widärhaa,da hed är im dr Schwanz uuszeert - gschwind hed är am Esel is Füdläloch gschpeuzt und dr Schwanz widär inägschtoossä! Daas Glächtär, wos da ghaa hend!
gad	gerade	gad etz gad änu gad ä Frankä i chumä gad äs isch gad Zwölfi gad oordäli rächt gad as guät as disäs (gleich gut)
gaffä	gaffen, schauen	mhd gaffen, kapfe = Brille > Chapf, umägaffä
Garettä	Karrette, Schubkarren, Carette	(jenisch: Gare = Wagen) Z Oberwil hed einä ds Garettli zundärobsi umägschtoossä: “i bi daa zum Schpinnä und nüd zum Schaffä!” >Charä (Karren)
gaumä	achthaben, hüten gaumen	obd mhd goumen ggaumät: urspr. Haus hüten während Gottesdienst oder Feldarbeit,Vieh hüten, wo keine Zäune:“Geiss und Küh in den Gängen zu gaumen ist verboten” Mancherorts betete man nach dem Abend-Rosenkranz noch 1 Vaterunser “für diä Seelä wo üs wachid und gaumid”
Gaumär	Hüter	Gaumäri Gaumärloo (Lohn) Im Kt. Zürich gab es einst Chile-Gaumer und Ehe-Gaumer
ginggälä	tändeln, Geld ausgeben ginge	umäginggälä, vär­gingglä (neu ginggä von auswärts aus engl kick,wir haben dafür pünggä) > tschüriginggälä
gschiirä	geschirren, lustig treiben, tollen	> aagschiirä, umägschiirä
Gschpanä	Gespane	Kumänioon-Gschpanä
gu		Zusatzwort zu gehen und kommen: gang gu luägä! = geh (um zu) schauen! äs chunnt gu rägnä, gu haglä, gu schniijä .. i chumä gu luägä är isch (gangä) gu ässä, gu schaffä, gu hiirtä, gu schlaaffä .. Scherzweise: gang gugä giigä! Illgau: ich gaa gu Schwiiz (das alte gen = gegen, nach) > chu
Guggumärä	Gurke, Melone	ital cocomero frz concombre
gumälä		Gumäli ernten (ausgraben) ggumälät
Gumäl	Kartoffel	(Gumul)
Gumäl	Erdapfel	Mz Gümäl, Gümul > Gummä
Gumäli	kleine Kartoffeln
Gumälibschellär	Kartoffelschäler
Gumäligaartä	Kartoffelgarten
Gumälichäfär	Kartoffelkäfer	(Kolorado)
Gumälihültschä	Kartoffelhaut
Gumälischtunggis	Kartoffelstock
Gumälischtuudä	Kartoffelstauden
Gumälischwiizär	Kartoffelschwyzer
Gumälisuppä	Kartoffelsuppe
Gumälisüüdär	Kartoffelsieder	(Spottname)
haa	haben, halten	mhd han ich ha, du hesch,är hed, mier hend, heb! hach! Hemmär! Hend! I hätt, i heig, i ha ghaa > aa-, anä-, appä-, ärgägä-, b-, füür-, inä-, übär-, umä-,uuf-, värt-, widär-, zuä-,
Häärdöpfel	Erdäpfel	(bei uns Gumäli,anderswo Häppere = Erdbirnen)
hüändärä		sinnlos tun wie ein Huhn ghüändärät, umähüändärä
Hültschägumäli		Gumäli in Hültschen gesotten und aufgetragen,in Deutschland: Pellkartoffeln > Gumälihültschtä
Hund	Hund	dr Hund aareisä ä fuulä huärä Hund dr Hund isch drinnä (etwas faul) dr Hund im Füdlä haa (wütend sein) dr Hund machä (lustig sein) umä Hund nüd findä > Hütttähund, Lüüghund, Feutsch Flurname: Hööch Hund
hursch		ach! o weh! uraltes Wort: schnell, fort, weg, los! ahd horse = schnell hursch is Bett! hursch umä! > hüss
Ghüüraatäts		Kaffee und Schnaps, Gumäli und Birä
iibaumä	einsargen
innäumä	innenherum	> ussä-n-umä
jaa	ja	(gedehnt, betont) jaa, i chumä jaa nüd öppä! (auf keinen Fall) jaa niä! jaa nüüd!
Kumänischt	Kommunist
Kumänioon	Kommunion	kumäniziärä
Lädägaumär	Ladenhüter
Laublitzär	Laubwenderwind	(Schlechtwetteranzeiger) Ds Schmidigs Domiini im Bisisthal isch am änä schöönä Sunntigmorgäd mid umä groossä Dach duruus z Chilä,woss ä hend wellä uuslächä, hed är gseid: dr Laublitzär isch ggangä! - und bim Heigaa hed är ds Dach sauft chönnä bruuchä! > umälitzä
liirä	leiern	> appäliirä, umäliirä, uusgliirät
lingg	link	dr lingg Duumä ä linggi Hand äs linggs Bei am linggä Oor zwee lingg Händ, Linggshändär, linggär
litzä	litzen, einschnüren	äs hed ä glitzt Eermäl appä-, fürä-, hindärä-, umä-
löölä	dumm tun	umälöölä
luägä	lugen, schauen, gucken, aufpassen	mhd luogen, engl look luäg! luäg etz da! chum gu luägä!chasch nüd luägä? luäg au ä chli! zu dä Goofä luägä zum Gäld luägä das isch äs Luägä! > ab-, appä-, inä-, umä-, uusä-, widär-
lümmlä		sich wie ein Lümmel benehmen umälummlä
Maa	Mann	mhd ä Maa unter Frauen: mii Maa, ds Maas Gäld, am Maa sis Gäld > Chälä-, Chilä-, Schnee-, Milch-, Bööli-, Lee-, Mannä, Mändäl, Männdli, Manöggel, Haupmä, Leemä, Buumä .. maas: manns, mutig maas gnuäg?
määr	lieb	mhd maere (der Rede wert) > umäär
mäntschälä	menscheln	äs mäntschälät zäntumä
Mockä	Mocken	(mhd mocke) Mockä Brood ä Mockä Häärd äs Möckli mockäwiis > Gletschgär- Gumälimöckä, Suurä Mockä, Schnitz und Möckä ..
moorä	morgen, am nächsten Tag	mhd mornen moorä isch au widär ä Taag i chumä dä moorä
nää	nehmen	mhd nemen ich nimä, du niisch, är niid, mr nänd, nimm! näm­mär! nänd! ich nääm, ich nämmi, ich ha gnuu eifach nää! wiä nää und nüd stälä? äs chönnt ein nää (Krankheit, Unfall), d Muätaa hed Hüüser afä nää, dr Föön hed Dächer gnuu, d Sunnä mag dr Schnee wider gnää, das Gift niid d Müüs, är cha Wäärzä nää (vertreiben) > aa- ab- appä- übär- inä- umä- undänuusä- uuf- uus- vär- voor- zämä-
näschtä	nesten, nisten, das Bett machen	umänäschtä
nass	nass	Worum sind d Fischli äso gäärä under umä Brüggli? - ass nüd nass wäärdid, wänns chund gu rägnä! > flätsch-, tropfät-, bach-, nessär, Nessi, netzä
niänüüd	niemals etwas	(nie nichts) i chumä niänüüd öppis übär!
niänänüüd	nirgendwo etwas	äs isch niänänüüd umä
nüü	neu, frisch	lat novus, ital nuovo, frz nouveau, mhd niuwe, engl new nüüä Moscht, nüüi Modä, nüüs Huus, nüüi Gumäli, nüüi Brüüch, Nüüjaar Wird immer mehr verdrängt durch neu
oni	ohne	mhd âne oni aachoo oni umäluägä oni as äs öppär merkt oni mä heig .. nid oni as mä voranä .. dr letscht oni einä = zweitletzter Dr root Hilträttärär isch einisch mit Schaaf uf Glaaris - und isch heichoo oni Schaaf und oni Gäld und oni Värschtand ) neu oonmächtig ohnmächtig, abscheulich, nicht zum Aushalten,noch neuer: bewusstlos (bisher: oni Värschtand, schwindä, gschwundä)
pfittärä		etwas wie > gingglä: trödeln umäpfittärä Illgau: durcheinander bringen
Pfluumä	Pflaumen	lat pruna mhd pflûme
pfneischtä(rä)		geisterhafte Geräusche, etwa von emsigen Mäusen umäpfneischtä(rä): sich unruhig im Schlafe wälzen
Pfupfär	Puffert	was puff macht, z.B. Pfannkuchen beim Backen, Gumälischtunggis beim Kochen, kleines Motorrad > Hosäpfupfär
pöppärlä	pochen, hämmern	öppis umäpöppärlä ds Häärz hed pöppärlätBankchaschtäpöppärlär (Kleiner, Kurzbeiniger) auch plöppärlä
rausä	andauernd weinen, wimmern	böösi Wiibär la rausä laa Illgau: umärausä
Greed	Gerede	mhd gerede äs huärä Greed isch umäggangä
ringä	ring werden	ds Wärchä hed wiitumä ggringät
rüärä	werfen	mhd rüeren vgl. rührend, herrühren, Rührt euch! 1) werfen Schtei rüärä umwerfen: äs chönnt ein rüärä äs hed mi grüärt > appä- ii- inä- umä- uus- uusä- zämä- 2) rühren, quirlen d Suppä rüärä im Brii rüärä 3) berühren > aarüärä
rundumä	rundherum, rundum	äs Rundumäli