Muotathaler Dialekt	Schriftsprache	Erläuterung	Foto	Audio
hööch	hoch, hohe	mhd hoch, hoher vgl. Höhe, höher, Familienname Höchli, Höchner neu hooch von auswärts 1) hööch Hosä: aufgekrempelt 2) amtlich hoch: hööch obä, di Hööchärä, hööchä Fiirtig, dr Kaiser isch dr hööchscht neu: hööch aagää, hööchhaa, hööchnää > teuf, nidär
hööchäwägät	aufgestellt	(nicht liegend)
hööchäwägät		in hohem Bogen
hööchkant	hochkant, aufrecht, senkrecht	> kannt
hööchschtiilig	hochstielig, mit hohen Stielen	(z.B. Farne)
hööchär	höher	ä Seigul hööchär i Himel choo am hööchschtä
Hööchegg	Hochegg	Flurname (Heuberg)
Hööchhund	Hochhund	Flurname (Heuberg)
Hööchschooss	Höchschoss	Flurname
Hööchsiitä	Hochseite	Flurname
Hööchturä	Hoher Turm
Hööchwasser	Hochwasser
Hööchweid	Hochweid	Flurname
Hööchweidli	Hochweidli	Flurname
Hööchänä	Höhen	i dä Hööchänä heds scho Schnee
Hööchi	Höhe	1) Saali, Goldplangg, Brunalpäli vgl. Bärner Höchi in der Höchy 2) das isch dä ä Hööchi! neu: das isch dä d Hööchi!
aagää	angeben	am Schlittä aagää aagää bim Jassä der Takt aagää dr Hund tuäd aagää (gibt Alarm) hööch aagää (schwindeln)
äbähööch	gleichhoch, ebenerdig	(in Uri: Lawinenkeil)
allärihööchscht	allerhöchste
as	als	1) as Puur as Chnächt as Goofä 2) so as schöön as geschter as lang as ich weiss wedes as d wottisch as viil as är hed mögä hiä isch nüd as mängä as det as wenig as ander as wiit as gseesch as gwüss as waar as i läbä as lang as ich da z Chilä gaa, singid da nüd all! Vergleich: drüümaal as hööch as hööch as äs Huus 3) je .. desto .. as mee as gisch, as mee as wend 4) dass, damit äs gaad nüüd, as mä da cha machä was mä wiil Schutzengegebet: .. hilf mir leben recht und fromm, as ich zu dir in den Himmel komm! .. as si cha a d Chilbi gaa chochä, as mä s cha ässä sid as das Schtäärbä ärfundä hend öbs etz waar siig, as nümmä alls waar siig? worum sind d Fischli gäärä undär dem Brüggli? - as nüd nass wäärdig, wänns chund gu rägnä 5) an das as Fäscht gaa äs gaad as Läbig 6) weil worum nüüd? - as i nüd wiil! > äs
buuti	würde bauen	> buuä i buuti nu hööcher! i buuti nümmä äsoo!
Chammä	Hahnenkamm	Wasserbergfirst sieht aus wenä Chammä Nuot und Chamm: Zimmerei-Wort (> Nuät, Kamm > Schträäl) übertr. dr Chammä hööch haa, appälaa, schtutzä
chund	er/sie/es kommt	> choo är chund, dr Hund d Muätaa chund hööch äs chund gu rägnä dr Chlaus chund ds Laub chund äs chund druf aa: wo s ä Schtööslär gfragt hend, öb si viil Schnee heigid ufem Schtoos, hed är gseid: äs chund druf aa, wevil Land as einä hed!
der	am	dr bescht isch äs = am besten dr meischt isch äs = am meisten dr entsch = am ehesten dr entsch as einä = am ehesten dieser dr breitäwägät (breitwegs), dr langä-wägät, dr hööchäwägät
dritt	dritte	dr dritt di dritt däs dritt di drittä z drittä hööch
Finkä	Hausschuhe	(Babuschen) ahd finchun mhd vinke > Ändifinkä Stoffgamaschen: Chnüüfinkä, Hööchfinkä > Föötschä Der Engel des Herrn brachte Maria di Föötschen, und sibä Finkä vom Hl. Geist
füüft	fünft	z füüftä hööch > füf-
gältä	gelten/gegolten	ggultä mhd gelten Dr Pfarr hätt bim Alpävärsägnä zletscht nu söllä hööch uufä und hed nümmä mögä,dä hed är uufägrüäft: ghööräd iär mi? - Jaa! - Dä sölls gältä vo da undänuufä! - Drnaa hends dobä ä Chääs zeigt und grüäft: öb är ä gsääch? - Jaa! - Ja dä sölls ä gältä!
gwüssig	gewisslich,sicher	mhd gewislich gwüssig zwee Meeter hööch gwüssig? = isch das sicher wahr?
Hund	Hund	dr Hund aareisä ä fuulä huärä Hund dr Hund isch drinnä (etwas faul) dr Hund im Füdlä haa (wütend sein) dr Hund machä (lustig sein) umä Hund nüd findä > Hütttähund, Lüüghund, Feutsch Flurname: Hööch Hund
huushööch	haushoch	huushööch glogä!
Juschtä		Nachkommen eines Justus ds Juschtä där Hööch
mannshööch	in Manneshöhe	(6 Ellen)
naa	nach, entlang	am Wääg naa, där Maarch naa, dr Naasä naa, dr Muätaa naa, dr Hööchi naa, dr Längi naa, dr Chüürzi naa > nachä, änandäränaa
Nidäri	Niederung	mhd niderunge > Hööchi
ruuschä	rauschen	mhd rûschen d Muätaa ruuschät schonu! dr Föön ruuschät i dr Hööchi
sächst	sechste	(6.) i dr sächstä Klass si sind z sächstä hööch
Schuä	Schuhe	mhd schuoch Mz Schuä, i dä Schuänä altes Mass: 1 Schuh = 30 cm 1582 dass die Strass 12 Schuo breit sin sölle schuähööch (Gras), schuäteuff (Schnee, Wasser) Schuächnächt, -löffel, -salbi
Siitä	Seite	mhd sîte uf ei Siitä uf di andär Siitä gang uf d Siitä! uf d Siitä tuä (vorsorglich) Wo dr alt von Euw hundärti woordä isch, hed är ä Tuusigär Nootä übärchoo,wos ä gfraagt hend, was är etz mid em Gäld machi, hed är gseid: das tüäg är ä chli uf d Siitä für die altä Tagä! > Wiibär-, Mannä-, Hööch-, Voor-, Wintär-
Turä	Turm	lat turris (turrem) ahd torra mhd turn ital torre frz toure engl tower bei uns nur noch erhalten in Hööchturä, Rootäturä sonst meist Turm Horgrasen stosst an Duren 1840 Illgau: neue Gloggen in Thuren getan vgl Familienname Durrer (=Turer, vom Turm), Kirchenthurnen BE, Turren
Türsellä	Schwelle	mhd swelle, äs hed früänär hööchi Türsellä ghaa mhd tür sûl (Tür-Säule)
übär	über	ahd uber (UW heute noch ubär!) mhd über 1) örtlich: übär d Brügg gaa übär d Fluä (seilriitä, mässä) übärs Land übär ä Chopf übärs Huus übärs Chrüüz übär ä Bäärg D Schmalaui isch übärundä, ds Fäldmoos isch übärobä und übärhindä, d Hööchweid isch au übärobä, abär übärvoor 2) schätzungsweise: übär Aug, übär d Fuuscht, übär d Hand mässä 3) zeitlich: übär Nacht füüf übär ölfi (11.05 Uhr) tagsübär übärs Jaar übärmoorä übär die andär Wuchä Über waas sött ä Pfarr niä predigä? - übär ä Schtund! 4) geistig: übär (ei)nä lachä übär öppis redä übär öppis tuä übärs lachä 5) zu hoch: übärs Boonäliäd übärs Värmögä übärä Värschtand > medä
värkoo	verkommen	1) alt: ein Abkommen machen vgl Stanser Verkommnis 1481 (Abkommen, Übereinkunft) 2) entgegenkommen, begegnen: ä chönntisch dä nu am Lanteger värkoo! äs isch mär niämär värkoo 1393 um disen Gebresten zu verkommen 1429 da bekam im einer (da begegnete ihm einer) Dr Pfarr hätti hööch uufä söllä einä gu värsee und hed halb obä nümmä mögä,dä hed är gseid: jä daa, wänn är schtiirbt und obsi chund, dä isch äs ja guät,und wän är nidsi muäss, dä värkund är mr ja! 3) gedeihen: äs isch alls schöön värkoo! äs isch gaar nüüd värkoo! 4) schriftdt: verkommen = verderben (ein verkommener Mensch)!
värträägä	vertragen	1) ertragen diä Brügg mag das nüd värträägä das chan är nüd värträägä! äs mag si nüd värträägä = es ist nicht der Mühe wert 2) vertragen: an falschen Ort hintragen, nicht mehr auffindbar Am 22. Augst 1799 hat der Föhn etliche hundert Garne Wildheu vertragen (Vorsprech) d Chatz hed alls värtreid äs hed dr Schnee värtreid und hööchi Gwäächti gmacht 3) austragen: Mischt värträägä Poscht värträägä vgl umweltverträglich
viärt	vierter	viärtä, viärti, viärts z Viärtä hööch (zu vieren)
Wassär	Wasser	engl water am Wasser la opäriärä: Prostataoperation > Ab-, Augä-, Hööch-, Wid-, Wiich-, Nidwässär Wasser = Muotaa stosst an das Wasser Bittgang ums Wasser seit 1647