Muotathaler Dialekt | Schriftsprache | Erläuterung | Foto | Audio |
---|---|---|---|---|
für | für | ahd furi mhd vür > füür, vor, voor zugunsten: für di Aarmä Seelä eis für miich und eis für diich für daas und für disäs für nüüd und widär nüüd für waas ächt? Füränand | ||
für | anstelle | chasch daas nää für ä Ziis, fürä Loo, fürä Helsätä, für moorä | ||
für | Notfall | ä Sack für ä Mantel ä Deckel für ä Huät d Fingär für ä Gablä | ||
für | Eigenschaft | was isch das für einä? drnaa für einä > fürig, fürtig | ||
füür | für | (ü tief) lange Liste von Wörtern, heute mit Vor- geschrieben, hier noch mit Für- :Fürbild, Fürgang, Fürhang, Fürkehr, Fürsicht, Fürsprech, fürhanden | ||
um | für | um Gottswillä! um Gottsloo schaffä um käs Gäld um daas Gäld gääb ichs au um ä Tagloo um ä Frankä | ||
Fürdärlig | Vorteil | mhd vürderlich = förderlich > Hindärlig | ||
Fürfuäs | Fussteil | (Vorfuss) des Strumpfes mhd vürfuoz | ||
Fürscheubä | Schürze | (Vor-Schürze) | ||
füränand | füreinander | |||
füränand | leiten | a dr Hand füärä d Landsgmeind füärä | ||
fürfüässlig | in blossen Strümpfen | (früher am Karfreitag Priester und Altardiener zur Kreuzverehrung,heute noch Moslem in Moscheen) | ||
fürig | was für | was fürig sind das? > fürtig | ||
fürnämm | vornehm | mhd vürnaeme ganz fürnämmi Lüüt! bisch zfürnämm drzuä? (willst du das nicht machen?) | ||
fürnämmscht | das Wichtigste | däs Fürnämmscht isch gmääd chuusch gad am fürnämmschtä (zu ungelegener Zeit) am fürnämmschtä Oort (im Abtritt) ds Fürnämmscht värdeckä (die Schamteile) | ||
fürschpitzig | mit der Spitze nach vorne | (f. iischlaa) f. schniijä (oben mehr als unten) | ||
fürsi | vorwärts, vor sich her | (mhd vürsicht = Vorsicht) äs gaad nüd fürsi > hindärsi! | ||
fürti | wenn schon | fürti as daa bisch, chasch grad ä nu daas machä! auch furti > ufärti | ||
fürtig | was für Leute sind das? was fürtig sind das? > fürig | |||
fürä | hervor, nach vorne | mhd vüre vom Bödäli i Schachä fürä, vom Schachä is Riäd fürä | ||
füräbringä | hervor (nach vorne) bringen | mhd vürebringen | ||
fürächoo | hervor kommen | mhd vüre komen chumm fürä! zum Vorschein kommen: är isch fürächoo! dr Undärrock isch ärä fürächoo | ||
fürächnüüä | zur Strafe vorne an den Chorstufen knien | |||
fürägaa | nach vorne gehen | mhd vüre gân fürä gaa! im Fürägaa | ||
fürägää | nach vorne geben | alli Heft fürägää! | ||
fürähaa | hinauslehnen | |||
fürägsee | Sicht nach vorne haben | |||
füräholä | nach vorne holen, herausholen | |||
fürälaa | nach vorne lassen | lach mi fürä! d Sunnä hed si füräglaa vorzeigen: är hed d Horä füräglaa! d Zänd füräglaa | ||
füräluägä | hervorgucken | |||
füränää | hervornehmen | nänd alls fürä! (Schülerdeutsch: Nehmt alles füren!) | ||
füräschiässä | hervoreilen | |||
füräschtaa | vorne stehen | füräschtaa truuid nüd all! herausragen (Stein, Holz, Nagel) ä Nagel schtaad fürä | ||
füräwärts | vorwärts | füräwärts gaads ringär weder inäwärts | ||
füräwellä | nach vorne wollen | |||
fürchtä | fürchten | mhd vürhten äs fürchtät mi äs fürchtät mär z fürchtä machä Angst machen neu gfürchig | ||
füür und füür | für und für, nach und nach | alt: immerfort | ||
Füürschpräch | Fürsprecher | > Voorspräch | ||
füräwärts | nach vorne | |||
ä | den | für ä Vattär für ä Hund für ä Loo vor ä Gmeindraat | ||
Aaleggätä | Anlegung, Kleidung, Gewand | was hesch au für ä Aaleggätä! | ||
aabruuchä | anbrauchen | Hesch guäti Voorsätz gmacht fürs nüü Jaar? - Nei, i ha nu die altä, nu nüd aabruucht! | ||
Aahoris | Ahorn-Holz | (geschätzt für Holzschuhe) | ||
Abteil | Abteil | Abteil für die Tiere im Stall neu: Abteile in der Eisenbahn | ||
ächt | vielleicht | oft nur Füllwort isch är ächt choo? chasch ächt hörä? für waas ächt? gid s ächt öppis? | ||
allärlei | allerlei | allerlei für Lüüt auch: allärleitig | ||
Alpplunder | was man für den Alpbetrieb hinaufträgt > Plundär | |||
am | am | am Sunntig, am Schattä, am Bächli, am Haag, am Änd, am Ässä, am Schaffä, am Zämäghijä, am Drüü, am Redä aa, am beschtä, am fürnämmschtä, am meischtä, am dümmschtä, amänä Oort = am änä = an einem Ort ammär: an mir (a miär), ammär ghangät, vgl. Familienname Ambauen, Ambord, Ambühl, Amgwerd, Amstutz, Amstad, Amsteg, Wemfall (Dativ) gib s am Vatter am Vatter sis Huus | ||
anäseichä | urinieren | Hünd seichid a alls anä oft auch für anärägnä | ||
änä | jenseits | änädraa, änädurä, änäfürä, änä innä, änä undä | ||
änät | Duden: “schweizerisch für jenseits” änät äm Pragel, änät äm Bach vgl. Ennetbirg (Gebirgsland jenseits des Gotthards), Ennetmarch (alter Name für Urnerboden), Ennetbaden, Ennetbühl, Ennetbürgen, Ennetmoos, Ennetsee | |||
Angscht | Angst | fürchtä | ||
Ankä | Anken | uraltes süddeutsches Wort für Butter Grimm: Anken Ankengasse in der Stadt Zürich/Niederdorf) ahd anko leider bisher trotz Duden (Anken) nicht schriftwürdig geworden | ||
Ankähafä | Topf | für iigsottnä Ankä ankähäfälä kindliche Art von Jasskartenspiel | ||
Ankäruumi | begehrter Rückstand von eingesottener Butter | z Amerika isch einisch einä i dr Milch värtrunkä und erscht i dr Ankäruumi widär fürächoo! > Ankägroon | ||
Ankäwaag | für den Zoll | |||
Atzig | Atzung | Weide, spasshaft für Mahlzeit mhd atzunge > etzä | ||
äxtärä | extra | eigens das hed är äxtärä gmacht äxtärä für diich gmacht neu äxtraanig > ztratz | ||
Baadweid | Flurname Muotathal Aus diesem kleinen Weidli hinter dem Guggeli wurde eine Leitung zum Hoftrog gelegt, um das schweflige Wasser für das Bad vor Ort zu bingen. | |||
bääggä | weinen | andernorts verpönt, bei uns immer noch vertrautes Wort für Weinen von Kindern und Trauernden mhd bâgen bbääggät, värbääggät, bbääggätä heichoo, Bäggigsicht, -buäb, -meitli >briäggä, brüälä, hüülä | ||
Baart | Bart | ahd bart Verkl. Bäärtli bäärtlä: liebkosen mit dem Bart Baartli: bärtiger Mann,Kurzform für Bartholomäus >?Tannäbaart | ||
baas | besser, mehr | ahd bâz” vgl. fürbaswe gaats? - baas weder voranä! baasfeilär (billiger) dr baasischt (am besten) bas behuset ein wenig mehr: baasappä, baasfürä, baasuufä, baasuusä mhd uf baz auch basappä ff: einige bas hinten, andere bas vornen | ||
barfuäss | barfuss | barfuäss gaa: im Unterland Zeichen für Armut, bei uns Frühlingsherrlichkeit der Kinder > barfis Barfüäss(l)är: 1) im Unterland verächtliches Wort für Voralpen-Viehzüchter, die im Som mer mit blossen Füssen in den Holzschuhen gehen 2) Ordensleute (Franziskaner), die das Barfussgehen zur Regel machten | ||
Bari | beliebter Name für zottige Hunde, Bär | |||
Bättglöggli | Glöcklein | das zu den Betzeiten läutet (von den Hexen gefürchtet) | ||
bättä | beten | gu bättä gaa bbättät Bischof Caminada fragte ein Mädchen: hesch hütt au bbettet (Churer Deutsch für bättä) am Morge? - nei, i ha müässä gu d Häfä läärä! (> bettä) zu Gott bättä: Gebet in der Kirche für einen Sterbenden (das geschah einmal für den Rüteli Klemens - da kam er selber dazu!) über ä Tisch bättä: Tischgebet verrichten | ||
Beäärdigung | Beerdigung | Leider sind die alten Worte dafür nicht mehr gebräuchlich: z Chilä tuä, Gräbd, Graablegi (Stalder) > Liich, Liichäzuug | ||
Bebee | was hesch für äs Bebee? | |||
Beckäli | Trinkgefäss | für Milch, jetzt verdrängt durch Tassli | ||
Bettchaschtä | Kasten | unten im Bettgestell für Bettwäsche | ||
Bettlaub | dürres Buchenlaub für die Bettsäcke | |||
Bhänki | Aufhängvorrichtung, Angel | (für Türen, Fenster) | ||
bibibi | Lockruf für Hühner | |||
Biisslä | Strangulierholz für Heubündel | |||
Binätsch | Spinat | Spinätsch südwestdeusch für Spinat | ||
blaa | blau | mhd blâ: früher weitherum blaa blaaä Chääs: Magerkäse blaaä Chlee blaai Milch: abgerahmte Milch blaai Schtei : ungeeignet fürs Kalkbrennen | ||
Bock | Gestell | Sitz für Fuhrmann, Rammbock > Sagbock, Schiitbock, Schtuudäbock | ||
Bockschlittä | kurzer starker Schlitten für schweres Holz | |||
Böckäl | kräftiges Wort für Bock (-el, -ul) | |||
Böllä | Zwiebel | mhd zibolle - nei liäbär mit Böllä! Scherzwort für alte dicke Taschenuhr | ||
böös | böse | böös Zänd, ä böösi Sach, böösi Chaartä, ä böösä Schtutz, böös draa, ä Böösä (ein gefürchteter Schwinger) | ||
Bottäbrood | Trinkgeld für gute Nachricht | |||
Braam | Brei aus Russ und Wasser für Schnurmass | |||
Bräät | Hackfleisch für Würste, Fleischvögel | |||
Bräntä | Brente | (bei uns ungebräuchlich, dafür Tausä) | ||
Bregg | leichter offener Pferdewagen für Leute | Breggli | ||
Brüggäbaan | Bannwald für Brückenbau | |||
Brüggli | Brücklein | Hüräbach auch: Podium für den Vorstand | ||
Buäbächammär | Schlafzimmer für Knaben | |||
bsunnä | Mond | (Sonne für Nachtbuben) | ||
Büäbli | ein kleiner Knabe | Rüäbli für d Büäbli | ||
Buächälaub | Buchenlaub | früher begehrt für Laubsäcke | ||
buchsig | verwachsenes Holz | unbrauchbar für Zimmerei äs hed dr Buchs drinnä vgl ON Buchs, Buochs | ||
Bundhaaggä | Bindehacken | für Trämel värbundhäägglä | ||
Buttermändul | Buttermann | Übername für einen, der aus Amerika zurückkam und halt Butter sagte statt Anken | ||
Ch | Das CH am Anfang eines Wortes statt K ist nicht nur unser Landeskürzel, sondern auch das auffälligste Merkmal unseres Schweizerdeutschen - eine Halskrankheit? Es muss sehr früh aufgekommen sein, denn schon um 800 findet sich das Wort chuo für Kuh in einer Handschrift des Klosters St.Gallen (sog. Milchsegen). Im mhd ist bereits alles mit K- geschrieben. Das CH ist also ein Rest vom Althochdeutschen, der sich sehr hartnäckig bis in unsere Zeit erhalten hat und wohl noch lange sich erhalten wird. - Im Anlaut schwach (ch), nach Vokal stark (chch, nicht eigens bezeichnet)Es ist allerdings manchmal schwierig, den Unterschied zu k in jedem Fall eindeutig festzustellen: hier Fehlendes suche man also bei K. | |||
Chääsreiffä | Holzreifen für runde Käse | kässreiffen > Jäärb | ||
Chäästannä | Holz für Käsreifen | |||
Chafli | spöttisch für Holzschnitzer | Chafli! = hör chaflä! | ||
Chälä | Chälä | Flurname (im Muotathal fast unzählige, Alp Pragel), Gebrauchswort für Kluft, Rinne in Felsen ahd kela vgl. Couloir, Canyon | ||
Chammärä | Kammer | ahd chamara für uns: Schlafzimmer > Buäbäzimmer, Meitlizimmer | ||
Chäpsli | Knallerbsen | Spielzeugpatronen für Chäpsligweer | ||
Chaschtä | Kasten | ahd kasto, neu: öffentliches Gebäude, höhere Schule > Chuchi-Chäschtli, Wintärchaschtä Im Alten Land Schwyz: Behälter mit 7 Schlössern für das Staatsvermögen | ||
Chatz | Katze | (ahd kazza) Chatzä haglät (Hexenwerk) äs isch alls für d Chatz Name für Bollwerk (Rammbock, Laufwagen am Holzer-Tragseil) mhd katzen were (vgl. Hund, Bock) | ||
Chatzäschtrick | Chatzästrick | alter Flurname für ein schlechtes Wegstück vgl. Katzensee ZH | ||
Chilälöchli | Kindersprache für Grab | |||
Chilämaa | Kindersprache für Pfarrer | |||
Chilch | altes Wort für Kirche (Chilä) | |||
Chnebälbrämsi | Knebelbremse | (für Pferd und Wagen) | ||
Chnopf | Knopf | mhd knopf a) Gewandknopf Chnöpf aabüäzä b) Knoten in Schnur oder Schleife ä Chnopf machä (knüpfen) viär Chnöpf is Fazäneetli gid ä Huät für d Nnoot c) Blütenknospe da hets scho Chnöpf! d) neu: kleines Kind | ||
Chnüüblätz | Schutztuch für das Knie (bei Feldarbeiten),Spottname für Fladenkuchen | |||
Chrääjä | Krähe | ahd kraja, krija Spottwort für Reichsadler > Rappä Unterschiid zwüschet Chrääjä und Pfarr? - Keinä: beed sind schwarz und schrijid di ganz Ziit: gää, gää! | ||
Chräätzä | Krämer-Hutte, Kasten für Arbeitsgerät Kluge: Krätze | ahd chrezzo | ||
chranznä | Kränze flechten | für Kirchenschmuck Illgau chränznä | ||
chriisä | Tannenreis sammeln | z. B. für Chriishung: wurde gemacht, um das Heu zu strecken in der Not | ||
Chrischtmonät | alter Name für Dezember | |||
Chrischtnacht | alter Name für Weihnacht | |||
Chrummä | Krummen | Liegenschaft Flurname (Uri, Entlebuch: Chrummä = Verschlag für Kleinvieh) | ||
Chrümplig | krumm gewachsenes Holz für Horämänär | |||
Chrüse | Name für Sonderling, auch Chrösi (Familienname Krüsi?) | |||
Chruutbetti | alter Name für Gemüsegarten | |||
Chruutwiägä | gebogenes Hackmesser für Gemüse | |||
Chuädräcklär | Schimpfname der Städter für Bauern | |||
Chuätränki | Tränkestelle für Kühe | |||
Chuätüütsch | Kuhdeutsch | Schimpfwort für Schweizerdeutsch | ||
Chuäli | Kühlein | familiär auch für eine grosse Kuh: gad äs schöns Chuäli! | ||
Chubis | Familie Schelbert Chubälis, Chubis (Chubi: alte Form für Jakob vgl. Köbi, Kubli, ON Küblis GR) | |||
Chuchichäschtli | Küchenkästlein | (Probewort für Schweizerdeutsch) | ||
Chummä | Kummet | (Halsjoch für Zugtiere) mhd comat (slav) | ||
Damm | Damm | (T) mhd tamm, Für uns Bödlemer war es der Muotaa-Damm, der nach dem Hochwasser von 1910 erbaut wurde: da simmer durä Damm fürä z Chilä und i d Schuäl, und mängisch simmär dr Damm appä und uufä gchräslät, wämm mer durhindärä hei sind > Tänsch | ||
därfüür | dafür | äs isch därfüür und därwidär i cha nüüd därfüür si hend än andärä därfüür ghaa (den falschen verdächtigt) | ||
därnaa | je nachdem, dementsprechend | därnaa für einä äs hätti Heu, aber ds Wätter isch nüd därnaa äs isch därnaa äs Preichä | ||
därnaafürtig | gewisse | därnaafürtig dörfid alls > fürtig | ||
Ding | Sache | wer macht dänn ä Ding? ich machä dä ä Ding scho! uraltes Wort für: wichtige Sache, das Eigentliche, das Notwendige | ||
drundärundärä | darunter | drundärundärä isch äs dä fürächoo | ||
Düchäl | Dünkel, Teuchel | (Tüchul) mhd tiuchel: Holzrohr für Wasserleitung: Dünkel-Bannwäldli, zu Dünkeln benutzt Eggeli-Wasserleiti: Dünchel verstecken | ||
durfürä | nach vorwärts | i gaa durfürä: vom Schachen ins Ried Wos anä Zääni am Frentschälär ds Huus värtreid hed, hed är gseit: la det, ds Hundänärs Kapitääli schwimmt au nu durfürä! | ||
durälauffä | hinüberlaufen | im Laufen zerschleissen fürnä Primiz sött mä äs Paar Schuä durälauffä, hends früänär gseid | ||
Ee | Ehe | mhd ê sie waren 1561 schon in der Eh (Stammbuch Muotathal)sonst wenig gebraucht, dafür > ghüüraatät: zu der Ee verkupplen |
Dialekt: | für |
Deutsch: | für |
ahd furi mhd vür > füür, vor, voor zugunsten: für di Aarmä Seelä eis für miich und eis für diich für daas und für disäs für nüüd und widär nüüd für waas ächt? Füränand | |
Dialekt: | für |
Deutsch: | anstelle |
chasch daas nää für ä Ziis, fürä Loo, fürä Helsätä, für moorä | |
Dialekt: | für |
Deutsch: | Notfall |
ä Sack für ä Mantel ä Deckel für ä Huät d Fingär für ä Gablä | |
Dialekt: | für |
Deutsch: | Eigenschaft |
was isch das für einä? drnaa für einä > fürig, fürtig | |
Dialekt: | füür |
Deutsch: | für |
(ü tief) lange Liste von Wörtern, heute mit Vor- geschrieben, hier noch mit Für- :Fürbild, Fürgang, Fürhang, Fürkehr, Fürsicht, Fürsprech, fürhanden | |
Dialekt: | um |
Deutsch: | für |
um Gottswillä! um Gottsloo schaffä um käs Gäld um daas Gäld gääb ichs au um ä Tagloo um ä Frankä | |
Dialekt: | Fürdärlig |
Deutsch: | Vorteil |
mhd vürderlich = förderlich > Hindärlig | |
Dialekt: | Fürfuäs |
Deutsch: | Fussteil |
(Vorfuss) des Strumpfes mhd vürfuoz | |
Dialekt: | Fürscheubä |
Deutsch: | Schürze |
(Vor-Schürze) | |
Dialekt: | füränand |
Deutsch: | füreinander |
Dialekt: | füränand |
Deutsch: | leiten |
a dr Hand füärä d Landsgmeind füärä | |
Dialekt: | fürfüässlig |
Deutsch: | in blossen Strümpfen |
(früher am Karfreitag Priester und Altardiener zur Kreuzverehrung,heute noch Moslem in Moscheen) | |
Dialekt: | fürig |
Deutsch: | was für |
was fürig sind das? > fürtig | |
Dialekt: | fürnämm |
Deutsch: | vornehm |
mhd vürnaeme ganz fürnämmi Lüüt! bisch zfürnämm drzuä? (willst du das nicht machen?) | |
Dialekt: | fürnämmscht |
Deutsch: | das Wichtigste |
däs Fürnämmscht isch gmääd chuusch gad am fürnämmschtä (zu ungelegener Zeit) am fürnämmschtä Oort (im Abtritt) ds Fürnämmscht värdeckä (die Schamteile) | |
Dialekt: | fürschpitzig |
Deutsch: | mit der Spitze nach vorne |
(f. iischlaa) f. schniijä (oben mehr als unten) | |
Dialekt: | fürsi |
Deutsch: | vorwärts, vor sich her |
(mhd vürsicht = Vorsicht) äs gaad nüd fürsi > hindärsi! | |
Dialekt: | fürti |
Deutsch: | wenn schon |
fürti as daa bisch, chasch grad ä nu daas machä! auch furti > ufärti | |
Dialekt: | fürtig |
Deutsch: | |
was für Leute sind das? was fürtig sind das? > fürig | |
Dialekt: | fürä |
Deutsch: | hervor, nach vorne |
mhd vüre vom Bödäli i Schachä fürä, vom Schachä is Riäd fürä | |
Dialekt: | füräbringä |
Deutsch: | hervor (nach vorne) bringen |
mhd vürebringen | |
Dialekt: | fürächoo |
Deutsch: | hervor kommen |
mhd vüre komen chumm fürä! zum Vorschein kommen: är isch fürächoo! dr Undärrock isch ärä fürächoo | |
Dialekt: | fürächnüüä |
Deutsch: | |
zur Strafe vorne an den Chorstufen knien | |
Dialekt: | fürägaa |
Deutsch: | nach vorne gehen |
mhd vüre gân fürä gaa! im Fürägaa | |
Dialekt: | fürägää |
Deutsch: | nach vorne geben |
alli Heft fürägää! | |
Dialekt: | fürähaa |
Deutsch: | hinauslehnen |
Dialekt: | fürägsee |
Deutsch: | Sicht nach vorne haben |
Dialekt: | füräholä |
Deutsch: | nach vorne holen, herausholen |
Dialekt: | fürälaa |
Deutsch: | nach vorne lassen |
lach mi fürä! d Sunnä hed si füräglaa vorzeigen: är hed d Horä füräglaa! d Zänd füräglaa | |
Dialekt: | füräluägä |
Deutsch: | hervorgucken |
Dialekt: | füränää |
Deutsch: | hervornehmen |
nänd alls fürä! (Schülerdeutsch: Nehmt alles füren!) | |
Dialekt: | füräschiässä |
Deutsch: | hervoreilen |
Dialekt: | füräschtaa |
Deutsch: | vorne stehen |
füräschtaa truuid nüd all! herausragen (Stein, Holz, Nagel) ä Nagel schtaad fürä | |
Dialekt: | füräwärts |
Deutsch: | vorwärts |
füräwärts gaads ringär weder inäwärts | |
Dialekt: | füräwellä |
Deutsch: | nach vorne wollen |
Dialekt: | fürchtä |
Deutsch: | fürchten |
mhd vürhten äs fürchtät mi äs fürchtät mär z fürchtä machä Angst machen neu gfürchig | |
Dialekt: | füür und füür |
Deutsch: | für und für, nach und nach |
alt: immerfort | |
Dialekt: | Füürschpräch |
Deutsch: | Fürsprecher |
> Voorspräch | |
Dialekt: | füräwärts |
Deutsch: | nach vorne |
Dialekt: | ä |
Deutsch: | den |
für ä Vattär für ä Hund für ä Loo vor ä Gmeindraat | |
Dialekt: | Aaleggätä |
Deutsch: | Anlegung, Kleidung, Gewand |
was hesch au für ä Aaleggätä! | |
Dialekt: | aabruuchä |
Deutsch: | anbrauchen |
Hesch guäti Voorsätz gmacht fürs nüü Jaar? - Nei, i ha nu die altä, nu nüd aabruucht! | |
Dialekt: | Aahoris |
Deutsch: | Ahorn-Holz |
(geschätzt für Holzschuhe) | |
Dialekt: | Abteil |
Deutsch: | Abteil |
Abteil für die Tiere im Stall neu: Abteile in der Eisenbahn | |
Dialekt: | ächt |
Deutsch: | vielleicht |
oft nur Füllwort isch är ächt choo? chasch ächt hörä? für waas ächt? gid s ächt öppis? | |
Dialekt: | allärlei |
Deutsch: | allerlei |
allerlei für Lüüt auch: allärleitig | |
Dialekt: | Alpplunder |
Deutsch: | |
was man für den Alpbetrieb hinaufträgt > Plundär | |
Dialekt: | am |
Deutsch: | am |
am Sunntig, am Schattä, am Bächli, am Haag, am Änd, am Ässä, am Schaffä, am Zämäghijä, am Drüü, am Redä aa, am beschtä, am fürnämmschtä, am meischtä, am dümmschtä, amänä Oort = am änä = an einem Ort ammär: an mir (a miär), ammär ghangät, vgl. Familienname Ambauen, Ambord, Ambühl, Amgwerd, Amstutz, Amstad, Amsteg, Wemfall (Dativ) gib s am Vatter am Vatter sis Huus | |
Dialekt: | anäseichä |
Deutsch: | urinieren |
Hünd seichid a alls anä oft auch für anärägnä | |
Dialekt: | änä |
Deutsch: | jenseits |
änädraa, änädurä, änäfürä, änä innä, änä undä | |
Dialekt: | änät |
Deutsch: | |
Duden: “schweizerisch für jenseits” änät äm Pragel, änät äm Bach vgl. Ennetbirg (Gebirgsland jenseits des Gotthards), Ennetmarch (alter Name für Urnerboden), Ennetbaden, Ennetbühl, Ennetbürgen, Ennetmoos, Ennetsee | |
Dialekt: | Angscht |
Deutsch: | Angst |
fürchtä | |
Dialekt: | Ankä |
Deutsch: | Anken |
uraltes süddeutsches Wort für Butter Grimm: Anken Ankengasse in der Stadt Zürich/Niederdorf) ahd anko leider bisher trotz Duden (Anken) nicht schriftwürdig geworden | |
Dialekt: | Ankähafä |
Deutsch: | Topf |
für iigsottnä Ankä ankähäfälä kindliche Art von Jasskartenspiel | |
Dialekt: | Ankäruumi |
Deutsch: | begehrter Rückstand von eingesottener Butter |
z Amerika isch einisch einä i dr Milch värtrunkä und erscht i dr Ankäruumi widär fürächoo! > Ankägroon | |
Dialekt: | Ankäwaag |
Deutsch: | |
für den Zoll | |
Dialekt: | Atzig |
Deutsch: | Atzung |
Weide, spasshaft für Mahlzeit mhd atzunge > etzä | |
Dialekt: | äxtärä |
Deutsch: | extra |
eigens das hed är äxtärä gmacht äxtärä für diich gmacht neu äxtraanig > ztratz | |
Dialekt: | Baadweid |
Deutsch: | |
Flurname Muotathal Aus diesem kleinen Weidli hinter dem Guggeli wurde eine Leitung zum Hoftrog gelegt, um das schweflige Wasser für das Bad vor Ort zu bingen. | |
Dialekt: | bääggä |
Deutsch: | weinen |
andernorts verpönt, bei uns immer noch vertrautes Wort für Weinen von Kindern und Trauernden mhd bâgen bbääggät, värbääggät, bbääggätä heichoo, Bäggigsicht, -buäb, -meitli >briäggä, brüälä, hüülä | |
Dialekt: | Baart |
Deutsch: | Bart |
ahd bart Verkl. Bäärtli bäärtlä: liebkosen mit dem Bart Baartli: bärtiger Mann,Kurzform für Bartholomäus >?Tannäbaart | |
Dialekt: | baas |
Deutsch: | besser, mehr |
ahd bâz” vgl. fürbaswe gaats? - baas weder voranä! baasfeilär (billiger) dr baasischt (am besten) bas behuset ein wenig mehr: baasappä, baasfürä, baasuufä, baasuusä mhd uf baz auch basappä ff: einige bas hinten, andere bas vornen | |
Dialekt: | barfuäss |
Deutsch: | barfuss |
barfuäss gaa: im Unterland Zeichen für Armut, bei uns Frühlingsherrlichkeit der Kinder > barfis Barfüäss(l)är: 1) im Unterland verächtliches Wort für Voralpen-Viehzüchter, die im Som mer mit blossen Füssen in den Holzschuhen gehen 2) Ordensleute (Franziskaner), die das Barfussgehen zur Regel machten | |
Dialekt: | Bari |
Deutsch: | |
beliebter Name für zottige Hunde, Bär | |
Dialekt: | Bättglöggli |
Deutsch: | Glöcklein |
das zu den Betzeiten läutet (von den Hexen gefürchtet) | |
Dialekt: | bättä |
Deutsch: | beten |
gu bättä gaa bbättät Bischof Caminada fragte ein Mädchen: hesch hütt au bbettet (Churer Deutsch für bättä) am Morge? - nei, i ha müässä gu d Häfä läärä! (> bettä) zu Gott bättä: Gebet in der Kirche für einen Sterbenden (das geschah einmal für den Rüteli Klemens - da kam er selber dazu!) über ä Tisch bättä: Tischgebet verrichten | |
Dialekt: | Beäärdigung |
Deutsch: | Beerdigung |
Leider sind die alten Worte dafür nicht mehr gebräuchlich: z Chilä tuä, Gräbd, Graablegi (Stalder) > Liich, Liichäzuug | |
Dialekt: | Bebee |
Deutsch: | |
was hesch für äs Bebee? | |
Dialekt: | Beckäli |
Deutsch: | Trinkgefäss |
für Milch, jetzt verdrängt durch Tassli | |
Dialekt: | Bettchaschtä |
Deutsch: | Kasten |
unten im Bettgestell für Bettwäsche | |
Dialekt: | Bettlaub |
Deutsch: | dürres Buchenlaub für die Bettsäcke |
Dialekt: | Bhänki |
Deutsch: | Aufhängvorrichtung, Angel |
(für Türen, Fenster) | |
Dialekt: | bibibi |
Deutsch: | |
Lockruf für Hühner | |
Dialekt: | Biisslä |
Deutsch: | |
Strangulierholz für Heubündel | |
Dialekt: | Binätsch |
Deutsch: | Spinat |
Spinätsch südwestdeusch für Spinat | |
Dialekt: | blaa |
Deutsch: | blau |
mhd blâ: früher weitherum blaa blaaä Chääs: Magerkäse blaaä Chlee blaai Milch: abgerahmte Milch blaai Schtei : ungeeignet fürs Kalkbrennen | |
Dialekt: | Bock |
Deutsch: | Gestell |
Sitz für Fuhrmann, Rammbock > Sagbock, Schiitbock, Schtuudäbock | |
Dialekt: | Bockschlittä |
Deutsch: | |
kurzer starker Schlitten für schweres Holz | |
Dialekt: | Böckäl |
Deutsch: | |
kräftiges Wort für Bock (-el, -ul) | |
Dialekt: | Böllä |
Deutsch: | Zwiebel |
mhd zibolle - nei liäbär mit Böllä! Scherzwort für alte dicke Taschenuhr | |
Dialekt: | böös |
Deutsch: | böse |
böös Zänd, ä böösi Sach, böösi Chaartä, ä böösä Schtutz, böös draa, ä Böösä (ein gefürchteter Schwinger) | |
Dialekt: | Bottäbrood |
Deutsch: | Trinkgeld für gute Nachricht |
Dialekt: | Braam |
Deutsch: | |
Brei aus Russ und Wasser für Schnurmass | |
Dialekt: | Bräät |
Deutsch: | Hackfleisch für Würste, Fleischvögel |
Dialekt: | Bräntä |
Deutsch: | Brente |
(bei uns ungebräuchlich, dafür Tausä) | |
Dialekt: | Bregg |
Deutsch: | leichter offener Pferdewagen für Leute |
Breggli | |
Dialekt: | Brüggäbaan |
Deutsch: | |
Bannwald für Brückenbau | |
Dialekt: | Brüggli |
Deutsch: | Brücklein |
Hüräbach auch: Podium für den Vorstand | |
Dialekt: | Buäbächammär |
Deutsch: | Schlafzimmer für Knaben |
Dialekt: | bsunnä |
Deutsch: | Mond |
(Sonne für Nachtbuben) | |
Dialekt: | Büäbli |
Deutsch: | ein kleiner Knabe |
Rüäbli für d Büäbli | |
Dialekt: | Buächälaub |
Deutsch: | Buchenlaub |
früher begehrt für Laubsäcke | |
Dialekt: | buchsig |
Deutsch: | verwachsenes Holz |
unbrauchbar für Zimmerei äs hed dr Buchs drinnä vgl ON Buchs, Buochs | |
Dialekt: | Bundhaaggä |
Deutsch: | Bindehacken |
für Trämel värbundhäägglä | |
Dialekt: | Buttermändul |
Deutsch: | Buttermann |
Übername für einen, der aus Amerika zurückkam und halt Butter sagte statt Anken | |
Dialekt: | Ch |
Deutsch: | |
Das CH am Anfang eines Wortes statt K ist nicht nur unser Landeskürzel, sondern auch das auffälligste Merkmal unseres Schweizerdeutschen - eine Halskrankheit? Es muss sehr früh aufgekommen sein, denn schon um 800 findet sich das Wort chuo für Kuh in einer Handschrift des Klosters St.Gallen (sog. Milchsegen). Im mhd ist bereits alles mit K- geschrieben. Das CH ist also ein Rest vom Althochdeutschen, der sich sehr hartnäckig bis in unsere Zeit erhalten hat und wohl noch lange sich erhalten wird. - Im Anlaut schwach (ch), nach Vokal stark (chch, nicht eigens bezeichnet)Es ist allerdings manchmal schwierig, den Unterschied zu k in jedem Fall eindeutig festzustellen: hier Fehlendes suche man also bei K. | |
Dialekt: | Chääsreiffä |
Deutsch: | Holzreifen für runde Käse |
kässreiffen > Jäärb | |
Dialekt: | Chäästannä |
Deutsch: | Holz für Käsreifen |
Dialekt: | Chafli |
Deutsch: | spöttisch für Holzschnitzer |
Chafli! = hör chaflä! | |
Dialekt: | Chälä |
Deutsch: | Chälä |
Flurname (im Muotathal fast unzählige, Alp Pragel), Gebrauchswort für Kluft, Rinne in Felsen ahd kela vgl. Couloir, Canyon | |
Dialekt: | Chammärä |
Deutsch: | Kammer |
ahd chamara für uns: Schlafzimmer > Buäbäzimmer, Meitlizimmer | |
Dialekt: | Chäpsli |
Deutsch: | Knallerbsen |
Spielzeugpatronen für Chäpsligweer | |
Dialekt: | Chaschtä |
Deutsch: | Kasten |
ahd kasto, neu: öffentliches Gebäude, höhere Schule > Chuchi-Chäschtli, Wintärchaschtä Im Alten Land Schwyz: Behälter mit 7 Schlössern für das Staatsvermögen | |
Dialekt: | Chatz |
Deutsch: | Katze |
(ahd kazza) Chatzä haglät (Hexenwerk) äs isch alls für d Chatz Name für Bollwerk (Rammbock, Laufwagen am Holzer-Tragseil) mhd katzen were (vgl. Hund, Bock) | |
Dialekt: | Chatzäschtrick |
Deutsch: | Chatzästrick |
alter Flurname für ein schlechtes Wegstück vgl. Katzensee ZH | |
Dialekt: | Chilälöchli |
Deutsch: | |
Kindersprache für Grab | |
Dialekt: | Chilämaa |
Deutsch: | |
Kindersprache für Pfarrer | |
Dialekt: | Chilch |
Deutsch: | |
altes Wort für Kirche (Chilä) | |
Dialekt: | Chnebälbrämsi |
Deutsch: | Knebelbremse |
(für Pferd und Wagen) | |
Dialekt: | Chnopf |
Deutsch: | Knopf |
mhd knopf a) Gewandknopf Chnöpf aabüäzä b) Knoten in Schnur oder Schleife ä Chnopf machä (knüpfen) viär Chnöpf is Fazäneetli gid ä Huät für d Nnoot c) Blütenknospe da hets scho Chnöpf! d) neu: kleines Kind | |
Dialekt: | Chnüüblätz |
Deutsch: | |
Schutztuch für das Knie (bei Feldarbeiten),Spottname für Fladenkuchen | |
Dialekt: | Chrääjä |
Deutsch: | Krähe |
ahd kraja, krija Spottwort für Reichsadler > Rappä Unterschiid zwüschet Chrääjä und Pfarr? - Keinä: beed sind schwarz und schrijid di ganz Ziit: gää, gää! | |
Dialekt: | Chräätzä |
Deutsch: | Krämer-Hutte, Kasten für Arbeitsgerät Kluge: Krätze |
ahd chrezzo | |
Dialekt: | chranznä |
Deutsch: | Kränze flechten |
für Kirchenschmuck Illgau chränznä | |
Dialekt: | chriisä |
Deutsch: | Tannenreis sammeln |
z. B. für Chriishung: wurde gemacht, um das Heu zu strecken in der Not | |
Dialekt: | Chrischtmonät |
Deutsch: | |
alter Name für Dezember | |
Dialekt: | Chrischtnacht |
Deutsch: | |
alter Name für Weihnacht | |
Dialekt: | Chrummä |
Deutsch: | Krummen |
Liegenschaft Flurname (Uri, Entlebuch: Chrummä = Verschlag für Kleinvieh) | |
Dialekt: | Chrümplig |
Deutsch: | |
krumm gewachsenes Holz für Horämänär | |
Dialekt: | Chrüse |
Deutsch: | |
Name für Sonderling, auch Chrösi (Familienname Krüsi?) | |
Dialekt: | Chruutbetti |
Deutsch: | |
alter Name für Gemüsegarten | |
Dialekt: | Chruutwiägä |
Deutsch: | |
gebogenes Hackmesser für Gemüse | |
Dialekt: | Chuädräcklär |
Deutsch: | |
Schimpfname der Städter für Bauern | |
Dialekt: | Chuätränki |
Deutsch: | Tränkestelle für Kühe |
Dialekt: | Chuätüütsch |
Deutsch: | Kuhdeutsch |
Schimpfwort für Schweizerdeutsch | |
Dialekt: | Chuäli |
Deutsch: | Kühlein |
familiär auch für eine grosse Kuh: gad äs schöns Chuäli! | |
Dialekt: | Chubis |
Deutsch: | |
Familie Schelbert Chubälis, Chubis (Chubi: alte Form für Jakob vgl. Köbi, Kubli, ON Küblis GR) | |
Dialekt: | Chuchichäschtli |
Deutsch: | Küchenkästlein |
(Probewort für Schweizerdeutsch) | |
Dialekt: | Chummä |
Deutsch: | Kummet |
(Halsjoch für Zugtiere) mhd comat (slav) | |
Dialekt: | Damm |
Deutsch: | Damm |
(T) mhd tamm, Für uns Bödlemer war es der Muotaa-Damm, der nach dem Hochwasser von 1910 erbaut wurde: da simmer durä Damm fürä z Chilä und i d Schuäl, und mängisch simmär dr Damm appä und uufä gchräslät, wämm mer durhindärä hei sind > Tänsch | |
Dialekt: | därfüür |
Deutsch: | dafür |
äs isch därfüür und därwidär i cha nüüd därfüür si hend än andärä därfüür ghaa (den falschen verdächtigt) | |
Dialekt: | därnaa |
Deutsch: | je nachdem, dementsprechend |
därnaa für einä äs hätti Heu, aber ds Wätter isch nüd därnaa äs isch därnaa äs Preichä | |
Dialekt: | därnaafürtig |
Deutsch: | gewisse |
därnaafürtig dörfid alls > fürtig | |
Dialekt: | Ding |
Deutsch: | Sache |
wer macht dänn ä Ding? ich machä dä ä Ding scho! uraltes Wort für: wichtige Sache, das Eigentliche, das Notwendige | |
Dialekt: | drundärundärä |
Deutsch: | darunter |
drundärundärä isch äs dä fürächoo | |
Dialekt: | Düchäl |
Deutsch: | Dünkel, Teuchel |
(Tüchul) mhd tiuchel: Holzrohr für Wasserleitung: Dünkel-Bannwäldli, zu Dünkeln benutzt Eggeli-Wasserleiti: Dünchel verstecken | |
Dialekt: | durfürä |
Deutsch: | nach vorwärts |
i gaa durfürä: vom Schachen ins Ried Wos anä Zääni am Frentschälär ds Huus värtreid hed, hed är gseit: la det, ds Hundänärs Kapitääli schwimmt au nu durfürä! | |
Dialekt: | durälauffä |
Deutsch: | hinüberlaufen |
im Laufen zerschleissen fürnä Primiz sött mä äs Paar Schuä durälauffä, hends früänär gseid | |
Dialekt: | Ee |
Deutsch: | Ehe |
mhd ê sie waren 1561 schon in der Eh (Stammbuch Muotathal)sonst wenig gebraucht, dafür > ghüüraatät: zu der Ee verkupplen | |