Muotathaler Dialekt	Schriftsprache	Erläuterung	Foto	Audio
diä	die	diä Nacht diä Hüändär diä Frauä
diä	diese	diä (betont) diä huärä Huänder! diä Hitz! diä Farbä! Zmitzt i dr?Nacht hends am Doktär aaglüütät: däs Chlii hed ä Naadlä värschlückt! Dä fraagt dr Doktär: bruuchid iär diä Naadlä nu diä Nacht?
diä	jene	diä wo söttid choo diä wo wend diä Jaar, diä Tääg, diä Maal = in jenen Jahren, Tagen > öppädiä
Diänschtbuäch	Dienstbuch
Diäb	Dieb	nur gebräuchlich im > Hüändärdiäb sonst > Schelm Die acht bösen Wort: Dyeb
diänä	dienen	mhd dienen 1) är hed diänät: er war Knecht, Angestellter 2) passen, geeignet sein: diä Schuä diänid miär nüüd > abvär-, vär-
diänig		diänigär, am diänigschtä 1) diensteifrig: ä diänigä Puurscht Lienert dienigs > udiänig 2) humorvoll, gemütlich: usinnig ä diänägi Frau 3) merk­würdig: ganz diänig, schonu diänig, nämä ä diänigä > gschpässig
Diänscht	Dienst	i frömbdä Diänschtä, Militäärdiänscht
Diänschtmeitli	Dienstmädchen
diänschtig	dienstfertig
Diätärich	Dietrich	(Name),Nachschlüssel vgl Diethelm (Diäthälm), Dietikon ZH (Diätikä), Dietschi (Diätschi) mhd diet = Volk > tüütsch
ä	ein	ä Maa ä Frau ä paar ä chli ä jedä ä Ding ä söläs ä diänigä ä kä Bitz ä lengersi mee ganz ä schöönä > äkä, äwägg, du ä lüügsch! ä bisch än Esel! ä hesch ghaa! ä bisch äs!
abvärdiänä	abverdienen	är isch dr Korpis gu abvärdiänä > värdiänä
adee	lebewohl	(Gott empfohlen) auch adiä esä sägä-n-ich etz adiä auch adiöö
äleinig	Alleinkind	äs äleinigsauch äs leinigs diä hend ä nu medigs än äleinägi Religioon!
Altärdiänär	Alterdiener
Änd	Ende	im Änd liggä, da hed diä Liäb äs Änd > Ändi, äntli
ärgräslä	erwischen	diä Grippä hed mi schöön ärgräslät mhd graezen (wüten) vgl grässlich
bhabä	befestigt	äs isch nüd bhabä = es rinnt, es lottert är isch ä bhabnä: sparsam, wortkarg, knapp bhabä bi diär zuächä: ganz nahe bhabä voll: plattvoll mhd behaben (vgl. behäbig) bhäbnär: besser dicht
bi	bei	bi diär, bi miär, bi dr Hüttä, bi eim Haar > bider, bii, bim, binä
bidär	bei dir	(bi diär) unbetont hesch nüüd bidär? > bim
Bodä	Gebäude	Bodä = Erdgeschoss, Fussboden, Dachboden, Heubodendiä zwee hend ds Heu nüd ufäm gliichä Bodä!
butzä	töten	äsoo chrampfä chönnt ein butzä! diä Gfröörni hed alls bbutzt > putzä, putzt
Charä	Karren, Kar, Karst	Nach einer eindrücklichen Karren-Führung mit Prof. Bögli auf der Karretalp rief mir ein Einheimischer zu: so bisch au diä huärä Schtei gu gschauä! - Der Heiland habe bei der Himmelfahrt Fussspuren auf dem Felsboden hinterlassen: ä chli gcharät hed är ämal nu! >Karrätalp
cheib	unwillkommen	cheibä Züüg, cheibä Wätter, cheibä Zändwee, der cheibä Roscht, diä cheibä Naadlä het mi gschtochä! Verstärkung: cheibä schöön Ein Pfarrer (oder ein Ehemann) ist im 1. Jahr ä cheibä schöönä, im 2. Jahr ä schöönä, im 3. Jahr ä cheibä, im 4. Jahr ä schöönä cheibä!
chlottärä	poltern, dröhnen	Laui 1999 im Bisisthal: diä hed schonu gchlottärät!
chriäsänä	Kirschen pflücken	bim Chriäsänä vom Baum ghiid: wer kryesett: äs bruuchti ä gschpässägi Leitärä zum diä gu chriäsänä! (zur Ordnung bringen)
chroosä	dröhnen, donnern	Geräusch laut: (Kanonenschuss, Sprengschuss, Donner, Baumfall) das hed schonu gchroosät, wo diä Laui choo isch! (Bisisthal 1999)
da	da	diä da deer da daas da diä daanä da das Huus da la da hiä! schau da! aber auch: halt!
därvoohaa	davonhaben	was hesch därvoo? ä Magärä isch i d Wirtschaft choo, dä sägids zuänum: etz hemmär gad vo diär ghaa! dä hed är gseid: ja dä hend är viil drvoo ghaa!
Deichslä	Deichsel	mhd dichsel auch: Diächslä
di	dort drüben	diänä, diappä (da hin­unter), dimaal: vor einiger Zeit, damals, jüngst (diesmal = jenesmal) dimaal bin i z Züri gsii dimaal hends das nu ghaa im Ladä > disä
Ding	Ding	(Sache, Angelegenheit) ahd ding Verlegenheitswort, wenn man das betreffende Wort nicht findet: der Ding .. diä Ding ... das Ding ... das Dingsda is Dingsä
disi	die andere(n)	nüd diä Chuglä, disi! disi sinds gsii, nüd miär! Wän ich alig mit dr Predig glii fertig bi, bin i froo - und disi au!
du		du bisch .. du chasch ... du hesch .. Du heiligs Värdiänä! Du heitärä Beck! Du Schtäärnä Cheib! Du värbrännti Zeinä! > ä, duu, e du, t
Dünni	Dünnheit	diä Suppä isch etz au ä Dünni! d Dünni = Rest der Milch ohne Fett
e		Ausruf (Unwillen, Erstaunen) z. B. e e e ! e värfluächt! e Sack!e meinäd! e sässä! e du Cheib! e du Sack! e du heiligs Värdiänä! e du Dummä! e du heitärä Beck! e du värbrännti Zeinä! e jaa! e nei!
Eermi	Armut	üsä Groossvatter dr Pfandweibel heig alig durs Taal hindärä gluägt und gseid: jee, wel än Eermi sind ä diä Lüüt!
Eslä	Esel	Mz diä huärä Eslä! Dr Güntärä Balz isch im Militäär mid eim übärä Platz ggangä, än Offiziär chund värbii und seid: wo wend diä zwee Eslä hii? dr Balz seid: am drittä värbii! Äs andärsmaal isch är amänä Offiziär värbii, wo ihm dr Gruäss nüd abgnuu hed,wo dr Balz reklamiärt hed, seid der Offiziär: ich grüässä nüd all Eslä! Da seid dr Balz: abär ii, Herr Haupmä!
faarä	fahren	mhd varen alte Bedeutung: mit Vieh fahren (= führen), zum Markt, vor allem aber auf die Alpen: vgl. Fahrhabe, Fahrendes Volk, Wallfahrt. Heutige Bedeutung: mit Auto oder Bahn oder Schiff fahren, mit Fahrplan Där Frentschälär isch einisch im Militäär gsii i dr Pünt und isch det inä reformiärti Chilä inä choo,diä isch oni d’Schtüäl flätt läär gsii, käs Bild und nüüd,da hed är gseid: da sind’s meini gfaarä!
Fäldgottesdiänscht	Feldgottesdienst
Fluäch	Fluch, Bann, Unerwünschtes	(Mensch, Tier, Ding) mhd vluoch äs isch ä Fluäch der Fluäch hed mr gschteckt diä Fluächä hend glogä
Flüttäris	Durchfall	diä Chuä hed dr Flüttäri ä Flüttärichuä > Fludär
früä	früh, frühe	mhd vruo viil zfrüä nümmä zfrüä (ziemlich spät) Kinder gäuerleten am Altersnachmittag,da sagte ein Alter: diä fand etz au früä aa! - da meinte ein anderer: das sind etz halt Früäturnär!
gaumä	achthaben, hüten gaumen	obd mhd goumen ggaumät: urspr. Haus hüten während Gottesdienst oder Feldarbeit,Vieh hüten, wo keine Zäune:“Geiss und Küh in den Gängen zu gaumen ist verboten” Mancherorts betete man nach dem Abend-Rosenkranz noch 1 Vaterunser “für diä Seelä wo üs wachid und gaumid”
Gellä	grelle, gellende, laute Stimme	diä hed au ä Gellä! mhd gellen
gfründ	verwandt	i bi nüd gfründ mit diär! “alle Gfründt” (die ganze Verwandschaft) ahd friunt mhd gevriunt
ghaa	besprechen	mr hends gad vo diär ghaa - da antwortete ein Magerer: ja dä hend är viil ghaa,ein anderer: isch das ds Voorässä gsii?
gliichä	gleichen	diä gliichid änand!
Gott		ahd mhd got, engl god Bei uns meist nur in Zusammensetzung gebräuchlich: der liäb Gott, i Gotts Namä, der Herrgott, Jesses Gott! zu Gott bättä, Muättergottes, Värgältsgott, Hälf diär Gott! Verballhornungen: > bigoscht, Goppelau, Gopf.. , potz...
jämmärli		gottsjämmärli gschruuäHälf diär Gott!
Götz	Götze	mhd götze Götzädiänscht FN Götz (Gottfried), siehe Pfarrhelfer Goetz > Öölgötz
güüssä	aufschreien	mhd gunseln = winseln , wehklagen Won einä nüd glaubt hed as Telifon, hed im das einä ärchläärt: dänk diär ä langä Hund vo hiä bis uf Schwiiz uusä,wännt im hiä uf ä Schwanz trampisch, güüssät är z Schwiiz ussä!
gweert		1) gewehrt d Lüüt hend si gweert ds Wätter hed si schonu gweert! 2) wehrhaft ä gweertä Buäb gweerti Lüüt Äs isch einä der Gweertär gsii, und vo dem chömid diä Gweerdär!
heb!	halte!	heb ds Muul zuä! heb d’Hand anä! heb di wider! hebs!I ha diär ä Gruäss - sä hebä du!
heilig	heilig	heilig Du heiligä Bimbam! Du heiligs Värdiänä! Ausruf (Erstaunen, Entsetzen) > helig
Hiäsigä	Hiesige, Einheimische	di Hiäsigä Frönd hend i der Chilä der Sigärisch gfragt, weer diä 4 grossä Heiligä siigid am Hauptaltaar Leitärä kä Hiäsigi, hed är gseid!
Hilf	Hilfe, Hülfe	mhd helfe, hilfe ä diär hed mä kä Hilf! z Hilf choo z Hilf gaa z Hilf nää
Himäli		Kinderwort für Himmel Hälf diär Gott is Himäli uufä!
Huändärdiäb	Hühnerdieb
Huändärdiäb		Habicht oder andere Greifvögel, vgl. Hühnerfalke, Hühnerweih
Iirichtig	Einrichtung	Diä hend än Iirichtig: äs gääb zwee drsuus! > eirichtig
Kumidiärä	kommandieren	frz commender
läbig	lebend, lebendig, lebhaft	isch är nu läbig? äs läbigs Meitli! äs gaad as Läbig ds Brood isch läbig: voller Maden diä Riätär sind läbig (rutschig)
Lädäli		kleines Brett, kleiner Verkaufsladen Was hed diä Frau ghaa, wos da z Chilä tuänd? - Nämä äs Lädäli!
leeb	lauwarm	mhd lebe, lewe leebs Wasser leebä Kafi der verdiänt nüd ds leebs Wasser drmit!
liäb	lieb	mhd liep ä liäbä, ä liäbi, äs liäbs (ordentlich, freundlich) bis liäb! diär zliäb dr liäb Gott nüd zliäb (nicht der Mühe wert) liäbä und Liäbi gibt es bei uns im Thal auch, aber nicht mit diesen Worten,es heisst gäärä haa, ä Schatz haa > uliäb
Liggäts	Liegendes	(gemähtes Gras) diä hend scho/nu Liggäts!
Mariija	Maria	(Mutter Jesu) diä drii Mariijä: die drei Mareien (an Ostern) > Muättärgottäs, Liäbfrauä
mid	mit	mid um Vatter mid dr Muätter mid diär (mittär)
Modäl(ul)	Gesichtsform	am Modäl aa kännt mä diä Goofä,Körperform: schöön gmödäläts Vee
Moscht	Most	(Apfelsaft) lat mustum mhd most äs Moscht ä paar Möschtär Moscht-Indiä (TG)
Muulaffää	Maulaffe(n)	Dr Güntärä Balz hed z Schwiiz ussä im änä Gschäft dr Maa gfraagt: was hend är dä feil? - Muulaffä! - Diä sind mäni woolfeil, as är nur nu einä hend! -
nämänä	ziemlich	nämänä gschpässigä nämänä diänigä
nutzä	benützen	är cha diä Alp nutzä > Übärnutz
öppädiä	ab und zu, manchmal, hin und wieder	är chund öppädiä öppädiä isch är galant zwääg und öppädiä gaar nüüd
passä	passend sein	diä Schuä passid miär gaar nüd der Tschooppä passt mr vgl. anpassen
plodärä	plaudern, sprechen	diä hend plodärät und plodärät mhd plodern, pludern Schülerhochdeutsch: Ich kann dann verdammt sauft hochdeutsch ploderen! > duräplodärä
predägä	predigen	lat praedicare Ich predägä was ich weiss: von ärä altä Mutschägeiss,von ärä Chuä und vom änä Chalb, sä isch diä Predig scho halb! von ärä Chatz und von ärä Muus - sä isch diä Predig uus!
putzt	geputzt, gesiegt, getötet	PP = plötzli putzt. Im Uurnärland isch ä Buäb mid dräckätä Schuä choo gu altärdiänärä,dr Pfarr seid: moorä sind dä dini Schuä putzt! - Moorädess isch dr Buäb mid schöön putztä Schuä choo,dr Pfarr seid: so, heds d Muättär putzt? - dr Buäb: ich weis nüüd, won ich ggangä bi, hed si nu gläbt! - Am änä andärä Oort hend ä paar alti Mannä midänand gjassät,einärsmaal seid dr eint: ich glaubä mich putzts! är heds uf um Häärz ghaa,äs isch dä abär wiitär ggangä,einärsmaal seid är widär: etz putzts mi! und duä heds ä putzt! > butzä, butzt
raass	rasend schnell	(vgl rasen mhd râsen = toben) rassig nüd äso raass! diä chömid dä raass! (Hagelsteine, Auto ..) reessär, Reessi > Bodä
rändiärä	rentieren	= eine Rente ergeben das rändiärt nüüd
regidiäs	sehr stark	hüntsch äs hed regidiäs gwättärät (aus Regiment, auch regimänts vgl sakärdiäs)
rugälä	rollen, kollern	mhd rugelen äs Fass rugälä diä Rugäli sind schonu grugälät! > riglä
rumplä	rumpeln, poltern	mhd rumpeln, engl rumble diä Laui (1999) hed schonu grumplät! gerumpelt, gepoltert > Grümpel
s	sie	s’ lismä tüänd s lachä tüänd s da hend s äs gsee vors gand sägids adiä vors chömid tüänds rüäffä
saamä	Samen bilden	diä saamid scho absaamä, värsaamä
sakärdiäs	heftig, stark	Kraftwort frz. sacré Dieu sakärdiäs gschruuä auch sekerdiäs
sakärmänts		wie sakärdiäs sakärmänts schöön, guät, viil, wiit, heiss, chald
sappärdiä		verballhornte (verharmloste) Form von sakärdiäs, ebenso: sappärlänts, sappärlott, sappärmoscht, sappärzuckär > sakär..
schmöckä	schmecken, riechen	mhd smecken, engl smack ds Wättär schmöckä ä Hund schmöckt am Bodä nachä a) gut: a dä Bluämä schmöckä: diä Bluämä schmöckid guät! b) schlecht: är / äs schmöckt = er / es stinkt Wenn ein Deutscher uns beim Essen fragt: schmeckt es? heisst es aufpassen mit der Antwort! Gotthelf, Lienert schmöcke
schpändiärä	spenden	mhd spendiereen neu: sponseren
gschtoorbä	gestorben	eine weitere Meinung: wo der Maa äso eeländ gruchsät hed vor em Schtäärbä, seid diä Frau: was gruchsisch au äso? äs isch dänk scho mängä gschtoorbä!
Schtäärnä	Stern(e)	mhd stern(e) Wir gebrauchen die Mehrzahlform auch für die Einzahl: gseesch därsälb Schtäärnä? diä Huuffä Schtäärnä! Gast-haus Zum Sternen ,Flurname Sternen
schtand	wir/ihr/sie stehen, steht!	schtand graad! Lienert mier stand Jodelmesse Marty: Herrgott, miär stönd vor Diär! > schtaa
schträng	streng	mhd streng, strange, engl strong 1) ä schträngä Leerär 2) anstrengend hesch äs schträng? äs schträngwärchigs Heimätli diä Sagä gaad schträng vgl Furnamen: Strengmatt (Erstfeld), Strengen (Inntal), Strengwand (Meran)
schtudiärä	studieren	är hed chönnä gu schtudiärä ich ha müässä gu bätt­lä as Schtudiärä anä überlegen: i bi grad nu am schtudiärä
Schwäbälpfiifli	Schwegelpfeife	(Schwegel = Flöte mhd swegel Familienname Schwegler, aus Schwägel irrt. Schwäbel) Dr Fidetsch hends i frömdä Diänschtä abgfüärt zum Hänkä, mid Trummlä und mid Pfiiffä,dr Pfiiffär hed äsoo nüüd chönnä, as im dr Fidetsch ds Pfiiffli gnuu hed und sälbär pfiiffäd hed: är heds nämli meinäd wool chönnä (Fidel Schnüriger) irrtümlich Schwääbälpfiiffli
seichä	Wasser lassen (urinieren)	mhd seichen auch: regnen aaseichä: wörtlich, bildlich > Bettseichär, seikälä, brünzlä Ein Geistlicher wurde in der Bahnhoftoilette verhöhnt: so, müänd diä Pfaffä au gu seichä! Antwort: ja, mr land halt dr Seich nüd obä uusä!
tagä	tagen, Tag werden	äs tagät scho! frünär sinds uf Argau gu tagä neu: tagäds diär afig?
trochä	trocken	mhd trucken äs isch trochä (es herrscht Trockenheit)Am änä Pfarr isch ds Huus värbrunnä und är hed gjammärät, as im alli Predigä värbrunnä siigid,da hed einä gseid: i glaubä wool as diä all värbrunnä sind, si sind trochä gnuäg gsii! neu trochnig
udiänig	undienlich
udiänig	undienlich	(Bett, Gewand, Werkzeug) > diänig -
undärätuä		etwas unter Dach bringen, übertrumpfen: dr Bäschul hed diä Frau nu undärättaa: är hed 4 Frauä ghaa
uufchoo	aufkommen, üblich werden	sid as das Schtäärbä uufchoo isch, chönnt mä allpott draa choo! gedeihen: diä Bäum sind schöön uufchoo gesund werden: är isch widär uufchoo
Värdiänä	Verdienen	Du heiligs Värdiänä! Ausruf
Värdiänscht	Verdienst, Arbeitslohn, Auskommen
värdiänä	verdienen	des Dienstes wert sein mhd verdienen wevil värdiänisch? värdiäntsch äs? Du heiligs Värdiänä! gu värdiänä: auf Verdienst gehen
värmetzgä	zum Schlachten verwenden	diä Geiss cha mä värmetzgä
värschlückä	verschlucken	1) Zmitzt i dr Nacht hends am Dokter aaglüütät, däs Chlii heig ä Naadlä värschlückt! Da fragt der Dokter: bruuchid iär diä Naadlä hinäd nu? 2) in den falschen Schluck bekommen
värschtächä	zerstechen	diä Muggä värschtächid eim