| Muotathaler Dialekt | Schriftsprache | Erläuterung | Foto | Audio |
|---|---|---|---|---|
| Schwiiz | 1) Ort Schwyz uf Schwiiz uusä z Schwiiz ussä 2) Schweiz CH d Schwiiz di ganz Schwiiz (manche meinen, man müsse jetzt Schweiz sagen) > Bund, Eidgenossenschaft | |||
| Schwiizär | Schwyzer, Schweizer | Familienname Schweizer, Schwyzer | ||
| Schwiizärtüütsch | Schweizer (Schwyzer) Deutsch | |||
| Schwiizärlis | Familienbeiname der Ulrich im Töbeli | |||
| Aff | Affe | Tornister (> Haaraff), Schimpfwort äffälä (nachäffen) Äffli Z Schwiiz ussä hed einä dr Güntärä Balz wellä aazündä: vorig isch äs ganzäs Poschtauto voll Affä is Taal inä gfaarä! dä seid dr Balz: worum bisch duu nu daa? hesch kä Platz me ghaa? | ||
| äwägg | weg | enweg engl away äwägg! wiit äwägg vom Määndig äwägg vo Schwiiz awägg durinä vom Riäd awägg duruusä | ||
| durinä | von draussen herein | är chund vo Schwiiz durinä im Durinägaa: im Heimkehren von Schwyz | ||
| frii | frei | ahd frî mhd vrî bergschweizerdeutsch frii, sonst überall frei 1) im alten Sinn: ä friiä Schwiizär, ä friiji Schwiiz, friiji Mannä, äs friis Volch 2) frei = unbesetzt (Eintritt, Wort, Platz, WC, bleifrei) | ||
| gägä | gegen | mhd gegen, gegenüber gägä sin Vatter, gägä dr Schtriich, gägä dä Füüfä, gägä Schwiiz uusä, gägä früänär > ärgägä, därgägä | ||
| gu | Zusatzwort zu gehen und kommen: gang gu luägä! = geh (um zu) schauen! äs chunnt gu rägnä, gu haglä, gu schniijä .. i chumä gu luägä är isch (gangä) gu ässä, gu schaffä, gu hiirtä, gu schlaaffä .. Scherzweise: gang gugä giigä! Illgau: ich gaa gu Schwiiz (das alte gen = gegen, nach) > chu | |||
| Gumälischwiizär | Kartoffelschwyzer | |||
| güüssä | aufschreien | mhd gunseln = winseln , wehklagen Won einä nüd glaubt hed as Telifon, hed im das einä ärchläärt: dänk diär ä langä Hund vo hiä bis uf Schwiiz uusä,wännt im hiä uf ä Schwanz trampisch, güüssät är z Schwiiz ussä! | ||
| Gwa(a)rdi | Garde | (Leibwache) ital guardia Schwiizär Gwaardi | ||
| hundärtschwiizär | Hundertschweizer | (Königs-Leibgarde Paris) | ||
| Muulaffää | Maulaffe(n) | Dr Güntärä Balz hed z Schwiiz ussä im änä Gschäft dr Maa gfraagt: was hend är dä feil? - Muulaffä! - Diä sind mäni woolfeil, as är nur nu einä hend! - | ||
| riitä | reiten | mhd rîten (fahren, reiten), bei uns meist: auf Wagen oder Schlitten fahren und mitfahren: chasch gu riitä = steig auf! uf Schwiiz uusä grittä Riitä riitä Rössli (Kinderlieder 1037 ff) | ||
| schorä | schaufeln | schneeschaufeln (mhd schor = Schaufel) Dächär abschorä 1786 die Erdäpfel musste man ausschoren (Vorsprech 25 a) Der Jörliäni hed dä Schwiizär aatreid, är schori inä dr Platz i zwee Tääg umä Tagloo,am eerschtä Taag hed är gschorät we värruckt und dr Tagloo gnuu,dr zweiti Taag chömm är dä im Summär! | ||
| Tüütsch | Deutsch, Deutsche | Tüütsch leerä di Tüütschä di Tüütschä gu zämätütschä > Chuä-, Hooch- Schwiizär-, Puurä-, Züri- | ||
| uf | auf | mhd ûf > ufä, ufärä, ufs, uuf, uufä 1) hin, nach: uf Schwiiz uf Züri uf Eirollä uf Poscht uf d Chilbi uf d Alp uf d Siitä (vgl. Ufhusen LU, Aufiberg SZ) 2) oben: uf dr Alp uf d Achslä nää uf d Schoos nää uf em (um) Dach uf em Trochnä uf em Chopf uf eim obä uf dr Muur (vgl FN Aufdermaur - Ufdärmuur) 3) Zweck: uf Dings uf än Aart uf all Fääl uf ei Tätsch ufs Woort 4) Zeit: uf di Füüfi uf Wiänächtä uf Nüüjaar uf d Lengi uf einisch uf eismaal uf drüü zellä 5) Versch. uf ä Magä schlaa ufs Gmüät gää uf eim haa | ||
| umänand | herum | umänand umä umänandgaa umänandschtaa z Schwiiz umänand, dussä umänand (draussen herum) dinnä umänand (im Thal herum im Allgemeinen) | ||
| ussä | draussen, ausserhalb | 1775 stosst ussen an die Allmeind vo ussä inä (von Schwyz) im Tüütschä ussä im Namitaag ussä wiit ussä värwandt z Schwiiz ussä im Schopf ussä > dussä, värussä | ||
| Uurschwiiz | Urschweiz | UR SZ UW (Streit, ob auch LU ZG GL dazu) | ||
| vo | von | mhd von GL vu 1) örtlich vo änä, vo daa, vo dännä, vo dett, vo hiä, vo hindä, vo innä, vo nooch, vo obä, vo undä, vo ussä, vo voorä, vo wiitem vo Schwiiz, vo Rickäbach, vo Züri, vo Bäärä, vo Luzäärä uf Wäggis zuä 2) zeitlich vo geschter, vo fäärä, vo Chiläs heichoo 3) Beschaffenheit vo Silbär, vo Gold, vo Ankä, vo Chääs, vo Holz, vo Iisä, vo Schnee 4) Herkunft vo dr Muättär, vo dr Gottä, vo dr Chilbi, vo miär, vo diär, vo üüs, vo inä, vo öppis, vo nüüd, vo waas, vo sälbär, vo älei, vo nüüd chund nüüd 5) vo Aug von Auge das mag i vo Aug gsee,vo Hand machä (ohne Maschine) vo Hand nää und ässä (ohne Besteck) vo Hand singä (ohne Orgelbegleitung) > vom, vonem, vor, voor, drvoo | ||
| wee | weh | tuäds wee? (macht es Schmerzen?) äs isch einä gu Zänd la ziä uf Schwiiz,dr Doktr hed drnaa gfraagt: hend Sie’s schtarch gschpüürt? da seid der alt Jeger: gschpüürt han i nüüd, abär wee ttaa heds we värrreckt! | ||
| z | zu oder das | 1) zu zallärieerscht zbescht zhindärisch zmitzt zletscht zundärisch zobärisch zussärisch zdrittä zsibätä zzweitä zhindärfüür zinnärischt 2) zu, auf, nach z Alp gaa z Chilä gaa z Chilä tuä z Doorf gaa z Fuäss gaa z Bodä ghiijä z Schwiiz ussä z Seebä z Zuug undä z Züri ussä z Fadä schlaa z Lumpä ghiijä z Nacht ässä z Morgäd ässä z Siin choo 3) zu, allzu z alt (> zalt) zlang zliäb zleid ztratz zviil zwenig zsüäss zsuur zschwäär zschpaat viil zschöön viil zzaam zzweitä (dsz..)man hört neuerdings: zuä lang, zuä schöön ... in Schwiiz, in Zürich . 4) d’s das ds ds Huus ds Goof ds Süüli ds Zaabäd ds Zmorgäd ds Znacht ds Zügli ds Zugärbiät ds Züribiät ds Zändwee |
| Dialekt: | Schwiiz |
| Deutsch: | |
| 1) Ort Schwyz uf Schwiiz uusä z Schwiiz ussä 2) Schweiz CH d Schwiiz di ganz Schwiiz (manche meinen, man müsse jetzt Schweiz sagen) > Bund, Eidgenossenschaft | |
| Dialekt: | Schwiizär |
| Deutsch: | Schwyzer, Schweizer |
| Familienname Schweizer, Schwyzer | |
| Dialekt: | Schwiizärtüütsch |
| Deutsch: | Schweizer (Schwyzer) Deutsch |
| Dialekt: | Schwiizärlis |
| Deutsch: | |
| Familienbeiname der Ulrich im Töbeli | |
| Dialekt: | Aff |
| Deutsch: | Affe |
| Tornister (> Haaraff), Schimpfwort äffälä (nachäffen) Äffli Z Schwiiz ussä hed einä dr Güntärä Balz wellä aazündä: vorig isch äs ganzäs Poschtauto voll Affä is Taal inä gfaarä! dä seid dr Balz: worum bisch duu nu daa? hesch kä Platz me ghaa? | |
| Dialekt: | äwägg |
| Deutsch: | weg |
| enweg engl away äwägg! wiit äwägg vom Määndig äwägg vo Schwiiz awägg durinä vom Riäd awägg duruusä | |
| Dialekt: | durinä |
| Deutsch: | von draussen herein |
| är chund vo Schwiiz durinä im Durinägaa: im Heimkehren von Schwyz | |
| Dialekt: | frii |
| Deutsch: | frei |
| ahd frî mhd vrî bergschweizerdeutsch frii, sonst überall frei 1) im alten Sinn: ä friiä Schwiizär, ä friiji Schwiiz, friiji Mannä, äs friis Volch 2) frei = unbesetzt (Eintritt, Wort, Platz, WC, bleifrei) | |
| Dialekt: | gägä |
| Deutsch: | gegen |
| mhd gegen, gegenüber gägä sin Vatter, gägä dr Schtriich, gägä dä Füüfä, gägä Schwiiz uusä, gägä früänär > ärgägä, därgägä | |
| Dialekt: | gu |
| Deutsch: | |
| Zusatzwort zu gehen und kommen: gang gu luägä! = geh (um zu) schauen! äs chunnt gu rägnä, gu haglä, gu schniijä .. i chumä gu luägä är isch (gangä) gu ässä, gu schaffä, gu hiirtä, gu schlaaffä .. Scherzweise: gang gugä giigä! Illgau: ich gaa gu Schwiiz (das alte gen = gegen, nach) > chu | |
| Dialekt: | Gumälischwiizär |
| Deutsch: | Kartoffelschwyzer |
| Dialekt: | güüssä |
| Deutsch: | aufschreien |
| mhd gunseln = winseln , wehklagen Won einä nüd glaubt hed as Telifon, hed im das einä ärchläärt: dänk diär ä langä Hund vo hiä bis uf Schwiiz uusä,wännt im hiä uf ä Schwanz trampisch, güüssät är z Schwiiz ussä! | |
| Dialekt: | Gwa(a)rdi |
| Deutsch: | Garde |
| (Leibwache) ital guardia Schwiizär Gwaardi | |
| Dialekt: | hundärtschwiizär |
| Deutsch: | Hundertschweizer |
| (Königs-Leibgarde Paris) | |
| Dialekt: | Muulaffää |
| Deutsch: | Maulaffe(n) |
| Dr Güntärä Balz hed z Schwiiz ussä im änä Gschäft dr Maa gfraagt: was hend är dä feil? - Muulaffä! - Diä sind mäni woolfeil, as är nur nu einä hend! - | |
| Dialekt: | riitä |
| Deutsch: | reiten |
| mhd rîten (fahren, reiten), bei uns meist: auf Wagen oder Schlitten fahren und mitfahren: chasch gu riitä = steig auf! uf Schwiiz uusä grittä Riitä riitä Rössli (Kinderlieder 1037 ff) | |
| Dialekt: | schorä |
| Deutsch: | schaufeln |
| schneeschaufeln (mhd schor = Schaufel) Dächär abschorä 1786 die Erdäpfel musste man ausschoren (Vorsprech 25 a) Der Jörliäni hed dä Schwiizär aatreid, är schori inä dr Platz i zwee Tääg umä Tagloo,am eerschtä Taag hed är gschorät we värruckt und dr Tagloo gnuu,dr zweiti Taag chömm är dä im Summär! | |
| Dialekt: | Tüütsch |
| Deutsch: | Deutsch, Deutsche |
| Tüütsch leerä di Tüütschä di Tüütschä gu zämätütschä > Chuä-, Hooch- Schwiizär-, Puurä-, Züri- | |
| Dialekt: | uf |
| Deutsch: | auf |
| mhd ûf > ufä, ufärä, ufs, uuf, uufä 1) hin, nach: uf Schwiiz uf Züri uf Eirollä uf Poscht uf d Chilbi uf d Alp uf d Siitä (vgl. Ufhusen LU, Aufiberg SZ) 2) oben: uf dr Alp uf d Achslä nää uf d Schoos nää uf em (um) Dach uf em Trochnä uf em Chopf uf eim obä uf dr Muur (vgl FN Aufdermaur - Ufdärmuur) 3) Zweck: uf Dings uf än Aart uf all Fääl uf ei Tätsch ufs Woort 4) Zeit: uf di Füüfi uf Wiänächtä uf Nüüjaar uf d Lengi uf einisch uf eismaal uf drüü zellä 5) Versch. uf ä Magä schlaa ufs Gmüät gää uf eim haa | |
| Dialekt: | umänand |
| Deutsch: | herum |
| umänand umä umänandgaa umänandschtaa z Schwiiz umänand, dussä umänand (draussen herum) dinnä umänand (im Thal herum im Allgemeinen) | |
| Dialekt: | ussä |
| Deutsch: | draussen, ausserhalb |
| 1775 stosst ussen an die Allmeind vo ussä inä (von Schwyz) im Tüütschä ussä im Namitaag ussä wiit ussä värwandt z Schwiiz ussä im Schopf ussä > dussä, värussä | |
| Dialekt: | Uurschwiiz |
| Deutsch: | Urschweiz |
| UR SZ UW (Streit, ob auch LU ZG GL dazu) | |
| Dialekt: | vo |
| Deutsch: | von |
| mhd von GL vu 1) örtlich vo änä, vo daa, vo dännä, vo dett, vo hiä, vo hindä, vo innä, vo nooch, vo obä, vo undä, vo ussä, vo voorä, vo wiitem vo Schwiiz, vo Rickäbach, vo Züri, vo Bäärä, vo Luzäärä uf Wäggis zuä 2) zeitlich vo geschter, vo fäärä, vo Chiläs heichoo 3) Beschaffenheit vo Silbär, vo Gold, vo Ankä, vo Chääs, vo Holz, vo Iisä, vo Schnee 4) Herkunft vo dr Muättär, vo dr Gottä, vo dr Chilbi, vo miär, vo diär, vo üüs, vo inä, vo öppis, vo nüüd, vo waas, vo sälbär, vo älei, vo nüüd chund nüüd 5) vo Aug von Auge das mag i vo Aug gsee,vo Hand machä (ohne Maschine) vo Hand nää und ässä (ohne Besteck) vo Hand singä (ohne Orgelbegleitung) > vom, vonem, vor, voor, drvoo | |
| Dialekt: | wee |
| Deutsch: | weh |
| tuäds wee? (macht es Schmerzen?) äs isch einä gu Zänd la ziä uf Schwiiz,dr Doktr hed drnaa gfraagt: hend Sie’s schtarch gschpüürt? da seid der alt Jeger: gschpüürt han i nüüd, abär wee ttaa heds we värrreckt! | |
| Dialekt: | z |
| Deutsch: | zu oder das |
| 1) zu zallärieerscht zbescht zhindärisch zmitzt zletscht zundärisch zobärisch zussärisch zdrittä zsibätä zzweitä zhindärfüür zinnärischt 2) zu, auf, nach z Alp gaa z Chilä gaa z Chilä tuä z Doorf gaa z Fuäss gaa z Bodä ghiijä z Schwiiz ussä z Seebä z Zuug undä z Züri ussä z Fadä schlaa z Lumpä ghiijä z Nacht ässä z Morgäd ässä z Siin choo 3) zu, allzu z alt (> zalt) zlang zliäb zleid ztratz zviil zwenig zsüäss zsuur zschwäär zschpaat viil zschöön viil zzaam zzweitä (dsz..)man hört neuerdings: zuä lang, zuä schöön ... in Schwiiz, in Zürich . 4) d’s das ds ds Huus ds Goof ds Süüli ds Zaabäd ds Zmorgäd ds Znacht ds Zügli ds Zugärbiät ds Züribiät ds Zändwee | |