Muotathaler Dialekt	Schriftsprache	Erläuterung	Foto	Audio
Chuä	Kuh	ahd kuo (St. Gallen 800 chuo)
Chuäalp	Kuhalp	(im Gegensatz zu Rinderalp)
Chuädräcklär		Schimpfname der Städter für Bauern
Chuäfladä	Kuhfladen	> Deischlig
Chuäfleisch	Kuhfleisch	(Gegensatz zu Kalb- oder Rindfleisch)
Chuägaumär	Kühehüter
Chuämilch	Kuhmilch	(Gegensatz zu Geissmilch) Früänär heds gheissä, wänn äs Chliis d Chuämilch nüd värträägi, chönn mä nüüd machä!
Chuänagel, Chuäniglä	Frostschmerz an Finger- oder Zehennägeln	Chuänigel überchoo äs chuäniglät mi: was es mit Kuh zu tun hat, ist nicht klar (Hebel Hurnigel, Kluge hornigeln)
Chuäschtei	Chüestein	(Vor den Löchern)
Chuätränki	Tränkestelle für Kühe
Chuätrittli	Kühweglein am Hang
Chuätüütsch	Kuhdeutsch	Schimpfwort für Schweizerdeutsch
Chuäwaarm	kühwarm
Chuäwintärig	Ertragsschätzung eines Bauerngutes	>Chüäässät
Chuäli	Kühlein	familiär auch für eine grosse Kuh: gad äs schöns Chuäli!
Chuächä	Kuchen, Wähen	mhd kueche > Baläntä, Chääs, Chriäsi, Öpfel, Rebarbärä
Chuächä	Kufe	Laufschiene Schlitten (Kluge: schweiz.bair. ahd chuocho) halbsziit uf eim Chuächä = oft krank
chuälä	kühl werden	äs hed gad schöön gchuälät
Chuänzä	Kunzen, Heinzen	vgl Hinz und Kunz Familienname Kuoni
Chuädräcklär	Kuhdreck
aaghaa	angehabt	är hed ä kä Schuä aaghaa
ääsig	essbar	äs ääsigs Gresli essfreudig: äs ääsigs Chuäli Gotthelf: äsig
abbutzä	Schmutz abwischen	d Schuä, ds Gsicht abbutzä! neu: abfertigen
abchoo	abkommen	ä Chuä isch abchoo (hat sich losgerissen) i bi mi nüüd abchoo = ich konnte nichts verkaufen neu: abchoo = lustig werden druuf abchoo laa = es darauf ankommen lassen
andär	andere	dr andär Schuä, di andär Siitä, äs anders Hämli (frisch), andäri Jaar, ganz än andärä > disä, disi
anschtatt	anstatt	da gids Chuächä anstatt Brood anschtatt z Chilä gaa isch är i d Wiirtschaft ggangä
Baläntä	Mais	(Poläntä) brii - chuächä - brösem
blääjä	blähen	mhd blaejen wän ä Chuä blääjät, muäss mä si gu schtächäNiidlä blääjä: Rahm blähen bblääti Niidlä: SchlagrahmNiidlä Blääjär: länglicher Kübel mit Stöpsel auch Blääji Chübel
blööd	blöde	blöödä Cheib, blöödi Chuä, blööds Züüg
Brämsschuä	Klötze am Wagenrad
Schuämächi	Suter	Schtöör
bruun	braun	brûn schööni bruuni Heidälichuä
Buäb	Bube, Knabe	mhd buobey UR BüebPater Ottokar hed Schuälbuäbä ghaa zum eerschtä Maal biichtä,dä isch einä choo und hed nüüd truuäd z sägä,dr Pater hed im wellä hälfä: ich bin ä Buäb, ich bin ä Buäb ..-- dä isch äs dä einärsmaal choo: ja ich au!
Schuälbuäch	Schulbuch
butzä	putzen	mhd buzen > putzt, värbutzä reinigen Schuä butzä Naasä butzä butzä, nüd bützälä! bbutzt und gsträälät > abbutzä, uusbutzä
Chääschuächä	Käswähe	beliebter Freitagsmittag (mit Gumälisuppä)
chiirbschä	knirschen, quitschen	chnirpschen mit dä Zänd chiirbschä bei grosser Kälte chiirbschät dr Schnee undär dä Schuänä
chönnä	können	mhd künnen, kunnen ich cha, du chasch, är cha, miär (iär, si) chönid, ich chönnti, i has chönnä ich cha choo, chasch choo? i chönnt scho wän i wett du chönntisch das machä chönid iär das? iär chö­nid üs i d’Schuä blaasä! si chönid’s nüd midänand wellä und chönnä isch nüd das gliich 2) gekonnt ?är heds chönnä (erreicht, vollendet, zustandegebracht) Si hends midänand nüd chönnä = sie kamen nicht aus miteinander. Zwei ältere Frauen: Hesch duu gwüäschtät! - I has ämal nu chönnä!
Chriäsichuächä	Kirschenwähe
Chüächli	Küchlein	Chrapfä und Chuächli
Damm	Damm	(T) mhd tamm, Für uns Bödlemer war es der Muotaa-Damm, der nach dem Hochwasser von 1910 erbaut wurde: da simmer durä Damm fürä z Chilä und i d Schuäl, und mängisch simmär dr Damm appä und uufä gchräslät, wämm mer durhindärä hei sind > Tänsch
diänä	dienen	mhd dienen 1) är hed diänät: er war Knecht, Angestellter 2) passen, geeignet sein: diä Schuä diänid miär nüüd > abvär-, vär-
diinä	deiner	das isch diinä Schuä, nüd miinä >dinä
druuschoo	Schule beenden	us dr Schuäl, (us der Leer) choo
dumm	dumm	mhd tumb ä dummi Sach di Gschiidä und di Dummä Schimpfwort: Dummä Aff, Cheib, Esel, Hund, Lööli Dummi Chuä, Geiss, Gans, Scheesä Dumms Huän öppis dummä Cheibs
durälauffä	hinüberlaufen	im Laufen zerschleissen fürnä Primiz sött mä äs Paar Schuä durälauffä, hends früänär gseid
Faarchuä	Leitkuh, Fahrkuh	welche die Alpfahrt anführt -
Fladä	Fladen	mhd vlade flacher Kuchen, Wähe> Chuäfladä
Flüttäris	Durchfall	diä Chuä hed dr Flüttäri ä Flüttärichuä > Fludär
fuässä	gehen	är hed schonu mögä gfuässä! >schuänä
Fuässiisä	Fusseisen	> Chröttli, Fröschli, Griffschuä
Füüfi	Fünf	Zahl uf Füüfi zellä, Füüfi la graad sii, mid Füüfi scho i d Schuäl > Schtäärnä Füüfi
galtä	galt werden	d Chuä galtät, hed ggaltät > ärgaltä
Galtchuä	Galtkuh
Gfättärlischuäl	Kinderschule, Kindergarten
ghiijä	fallen, werfen	mhd hien, hîwen, gehijen > värhiijä, Chuäghiijär, Märäghiijär, geiglä
Griffschuä	Schuhe mit Steigeisen am Absatz	än altä Maa isch am Schtäärbä gsii und hed Griffschuä im Bett aaghaa: äs gang etz dä nidsi!
Häfälischuäl	Kleinkinderschule
Halbschuä	Halbschuhe
halbziits	halbe Zeit, meistens	halbziits uf eim Chuächä > Helfti, Chuächä
Heimchuä	Heimkuh
Holzschuä		offene Sommerschuhe aus Holz gemacht mhd holz schuoch
hottärä	holpern, rütteln	dr Wagä hottärät, hed ghottärät dr Schtiär hottärät d Chuä (bespringt die Kuh)
hurrniggälä		Kinderspiel auf Illgau (eine Art Hornussen BE) auch hirnigglä vgl. Kluge: hornigeln (> chuäniglä)
Huusschuäl	Hausschule
i	ich	1) i bi i gaa i tuä i ha ghaa i giäng auch ich > iich, ibidumm 2) in i zwee Wuchä i einärschtä i d’Schuäl i-n-ärä Schtund 3) euch (Akkus.) hend i widär! tüänd i deckä! gand i gu värbäärgä!
irär	ihrer	Irär drii heigid alig müässä vorem zmittaag gu Schnidlauch määjä für d Suppä, hed ds Schuänis Thummäs värzellt vo Amerika!
jedi	jede	jedi Frau jedi Tannä jedi Chuä
Läbchuächä	Lebkuchen	mhd lebekuoche (Laib-Kuchen)
Lagär	Lager	äs Waarälagär neu: d Schuäl gaad is Lagär
lätz	unrichtig, verkehrt	mhd letz i dr Schuäl isch etz nüümee lätz, nur nu falsch! di lätz Hand di lätz Siitä i lätzä Schluck übertragen: i lätzä Hals choo, lätz draa sii > zhindär­lätz
läuffig	läufig, brünstig	mhd loufig ä läuffägi Chuä > jegisch
Leechuä	Kuh im Lehen	(zur Atzig, z Alp)
leerä	lehren	mhd leren dr Leerär leert i dr Schuäl i will di dä leerä! wer het di das gleert? äs leert ein > läärä (leeren)
Leitchuä	Leitkuh	bei der Alpfahrt
liächt	leicht	mhd lîchte engl light an Gewicht: äs liächts Chuäli
Männchuä	Kuh als Zugtier
Meer	Meer	lat mare, mhd mer, frz mer, ital mare Wo ds Schuänis Thummes mid em Schiff uf Amerika isch, da heigs Wällä gää, as mä z Bodä gsee heig im Meer! > Grooss Wasser, Grooss Guntä
muuä	muhen	(lautmalerisch) d Chuä macht muu, hed gmuuät, muuggät
na	nach	na Chiläs, na Hiirtäs, na Mälchäts, na dr Schuäl, na dä zwölfi, na dä einä, na dä Fiirtigä > Namittaag, Naa- , nachä
nachäschnaaggä	nachkriechen	Schuänis Thummäs hed einisch usinnig düürschtät und isch anä See gu trinkä: är heig drüümaal müässä nachäschnaaggä!
Nagälschuä	Nagelschuhe	(jetzt ausser Mode)
naglä		Nägel einschlagen, als Nagelschmied arbeiten > chuänaglä, toodnaglä
gnaglät	genagelt	gnagläti Schuä
neglä	negeln	mhd necken, neggen (necken, quälen) >?Chuäniglä, Nagel
nidsi	abwärts, hinunter	(nid sich) mhd nider sich > obsi Ä altä Maa hed Griffschuä aaghaa bim Schtäärbä: äs gang etz dä nidsi!
nüütig	nichtig, gering	äs nüütigs Gööfli äs nüütigs Manndli äs nüütigs Chuäli nüütigs Züüg värnüütigä (gering machen) > nüüd
Paar	Paar	mhd par äs Paar Schuä, Hosä, Häntschä
par	paar	(unbetont) einige, mehrere ä paar Schuä: eine Anzahl Schuhe ä par maal: einigemale
passä	passend sein	diä Schuä passid miär gaar nüd der Tschooppä passt mr vgl. anpassen
predägä	predigen	lat praedicare Ich predägä was ich weiss: von ärä altä Mutschägeiss,von ärä Chuä und vom änä Chalb, sä isch diä Predig scho halb! von ärä Chatz und von ärä Muus - sä isch diä Predig uus!
putzt	geputzt, gesiegt, getötet	PP = plötzli putzt. Im Uurnärland isch ä Buäb mid dräckätä Schuä choo gu altärdiänärä,dr Pfarr seid: moorä sind dä dini Schuä putzt! - Moorädess isch dr Buäb mid schöön putztä Schuä choo,dr Pfarr seid: so, heds d Muättär putzt? - dr Buäb: ich weis nüüd, won ich ggangä bi, hed si nu gläbt! - Am änä andärä Oort hend ä paar alti Mannä midänand gjassät,einärsmaal seid dr eint: ich glaubä mich putzts! är heds uf um Häärz ghaa,äs isch dä abär wiitär ggangä,einärsmaal seid är widär: etz putzts mi! und duä heds ä putzt! > butzä, butzt
Raadschuä	Radschuhe	Radbremse oder Radkufen
rächnä	rechnen	mhd rechenen i dr Schuäl hemmr hütt rächnä mit so öppesem muäss mä halt rächnä
grächnät	gerechnet	hütt hemmär grächnät i dr Schuäl äs isch für söläs grächnät: für solches berechnet Hofers Franz zur Sage vom Kirchenbau: da hends dänk am Vee au nu öppis grächnät
Reis	Reise	mhd reise: Aufbruch zum Krieg (jetzt zum Geschäft, zum Vergnügen) Reisgäld, Schuälreis, äs Reisli machä
Riitschuäl	Reitschule	(Karussel)
Ringg(ä)	Schnalle	mhd rinke Schuä mid silbärnä Ringgä
Ruumi		Ankäruumi Rückstand beim Butter-Einsieden, beliebter Brotaufstrich Schuänis Thummäs: z Amerika hends ä See mit Milch ghaa und d Niidlä mid Schiffli abgnuu,drbii isch einisch einä värtrunkä - är isch eersch widär i där Ankäruumi fürächoo!
Satz	Satz	mhd satz (von setzen). Mz Sätz Vielfältige Verwendung: i dä Bäärgä heds ä Huuffä Sätz,i dr Schuäl müänds Sätz und Uufsätz machä,dr Schriinär macht au Uufsätz (abär us Holz),dr Schuäni macht Absätz und Iisätz, und ä Chrischt macht guäti Voorsätz,drnaa für Tiärli nänd usinnägi Sätz, wänns värchlüpfid,einä tuät ä Satz i Ziitig, und wämä dr Kafi fertig trinkt, heds zletzscht nu Satz am Bodä! Und einä isch i d Sätz choo! (wütend geworden)
schineglä	schikanieren, ausnützen	Wort alt und weitverbreitet, aber Herkunft ungeklärt jenisch: arbeiten Illgau: tschinaglä vgl. Familienname Schinagel > chuänaglä, schuriglä
Schliiffschuä	Schlittschuhe
Schlittchuächä	Kufe
Schnidlauch	Schnittlauch	mhd snitlouch Schuänis Thummäs: z Amerika uf derä Farm hends ä sövul Wärchlüüt ghaa, ass alig vorum Mittaag irä drii hend müässä gu Schnidlauch määjä für d Suppä!
schtiär	stier, brünstig	d Chuä isch schtiär neu: ohne Geld
schtiigä	steigen	mdh stîgen neu: bäärgschtiigä, i dr Schuäl schtiigä, sonst uufägaa: ufs Dach, ufä Baum, ufä Bäärg neu: begreifen,wütend werden vgl. Familienname Steiger, Styger > Schteigär, Schtägä
Schtöck	Stöcke, Flegel	mit söttigä Schtöck sött mä Schuäl haa! Familienname Stocker, Stockmann, Stöckli
Schtöckli	kleiner Stock, Alterswohnung, Pflanze im Topf, Holzspälten	..Schtöckli-Schuä UR/NW Schteckli > Schtäckli
Schtollä	Stollen	mhd stolle 1) Pfosten, pfostenartiges Gebäck (Stulle) 2) wagrecht in den Berg getriebener Gang, 3) Klumpen: Flurname uf dä Schtöllä (Rätschthal) Schneeklumpen an Schuhen und Skiern gschtöllnät Schuä, Schii
Schuä	Schuhe	mhd schuoch Mz Schuä, i dä Schuänä altes Mass: 1 Schuh = 30 cm 1582 dass die Strass 12 Schuo breit sin sölle schuähööch (Gras), schuäteuff (Schnee, Wasser) Schuächnächt, -löffel, -salbi
Schuämächi	Schuhmacher	> Brügg Schuämächi Familienname Schumann, Schuhmacher
schuänä	als Schuhmacher arbeiten	är hed gschuänät Klauenpflege machen,schuhen, zu Fuss gehen: är schuänäd nämis umänand
Schuäni	Schuhmacher	ds Beckä Schuäni ds Schuänis Thummäs,guter Fussgänger
Schuäl	Schule	lat schola mhd schuole i d Schuäl gaa us dr Schuäl choo undär Schuäl -buäbä, -meitli, -sack, -täschä, -wääg > übärhei
Schuälherr		alter Name für Lehrer
Schuälhuus	Schulhaus	Ried, Wil, Kloster, Bisisthal, Illgau
schuälä	schulen, lehren, in Zucht nehmen	gschuälät
Schuälär		Familienname der Schuler (= Lehrer): Schulers, Schulersberg, Sennmatt, Tauisberg, Familienbuch
schwerzä	schwärzen	(Schuä, Schmutzli)
Seigel	Leitersprosse	mhd seigel (Seigul) Ds Schuänis Thummäs heig einisch äsonä schwääri Buurdi iitreid, as är alli Seigel appätrampät heig, abär mid dr Buurdi siig är gliich inä!