Muotathaler Dialekt	Schriftsprache	Erläuterung	Foto	Audio
Chilä	Kirche	(Gemeinschaft der Gläubigen, Gebäude, Gottesdienst) mhd kirche, kilche anderswo Chirche (vgl ON Kirchberg, Kirchdorf) Mz: mr hend 7 Chilä (Chilänä?) im Taal Verkl. Chiläli Kirchlein z Chilä gaa am Sunntig zChilä tuä = beerdigen wer tüänds da z Chilä? - der vorderisch! Gottesdienst: isch hüt kä Chilä? vor Chiläs, undär Chiläs, na Chiläs (Genitivbildung)
Chiläbank	Kirchenbank
Chiläbrügg	Kirchenbrücke
Chiläbuäch	Kirchenbuch
Chilächoor	Kirchenchor
Chiläfluä	Kirchenfluh
Chilägass	Kirchengasse
Chilägmeind	Kirchgemeinde	(bis 1996 politische Gemeindeversammlung in der Pfarrkirche, jetzt getrennte Kirchgemeinde, getrennte Versammlung)
Chiläguät	Kirchengut
Chilälaad	Kirchenlade	(Urkunden-Kasten, so Fassbind öfters)
Chilälöchli		Kindersprache für Grab
Chilämaa		Kindersprache für Pfarrer
Chiläriäd	Kirchenried
Chiläraat	Kirchenrat
Chilärain	Kirchenrain
Chiläturm	Kirchenturm
Chilävogt	Kirchenvogt	(Amt der Kirchgemeinde)
Chiläwald	Kirchenwald
aagaa	beginnen	d Chilä, d Schuel, ds Theater gaad aa
aaschnerzä	anschnauzen	Stöösler-Gedicht: wiit hindärä hends müässä z Chilä is Taal, und aagschnerzt heds dr Pfarr nu medän äs maal! > schnerzä
anschtatt	anstatt	da gids Chuächä anstatt Brood anschtatt z Chilä gaa isch är i d Wiirtschaft ggangä
as	als	1) as Puur as Chnächt as Goofä 2) so as schöön as geschter as lang as ich weiss wedes as d wottisch as viil as är hed mögä hiä isch nüd as mängä as det as wenig as ander as wiit as gseesch as gwüss as waar as i läbä as lang as ich da z Chilä gaa, singid da nüd all! Vergleich: drüümaal as hööch as hööch as äs Huus 3) je .. desto .. as mee as gisch, as mee as wend 4) dass, damit äs gaad nüüd, as mä da cha machä was mä wiil Schutzengegebet: .. hilf mir leben recht und fromm, as ich zu dir in den Himmel komm! .. as si cha a d Chilbi gaa chochä, as mä s cha ässä sid as das Schtäärbä ärfundä hend öbs etz waar siig, as nümmä alls waar siig? worum sind d Fischli gäärä undär dem Brüggli? - as nüd nass wäärdig, wänns chund gu rägnä 5) an das as Fäscht gaa äs gaad as Läbig 6) weil worum nüüd? - as i nüd wiil! > äs
Beäärdigung	Beerdigung	Leider sind die alten Worte dafür nicht mehr gebräuchlich: z Chilä tuä, Gräbd, Graablegi (Stalder) > Liich, Liichäzuug
Brügg	Brücke	(anderswo Brugg, UR,NW,VS Brigg) mhd brucke, brügg Bettbach-, Vorder-, Föllmis-, Chilä-, Hinder-, Zwings-, Euschä-, Laui-, Saali-, Teufbach-, Staarzlä- > Brüggli, Schtääg vgl Familienname Brugger, Bruckner, Bruggmann, Brügger,ON Brugg AG, Brügg BE, Brügglen SO Brügg
Chilch		altes Wort für Kirche (Chilä)
chnoosä	zusammendrängen	z.B. i Chiläbank inä chnoosä äs Gchnoos ein Gedränge bair Knös värchnoosä zusammenquetschen
Damm	Damm	(T) mhd tamm, Für uns Bödlemer war es der Muotaa-Damm, der nach dem Hochwasser von 1910 erbaut wurde: da simmer durä Damm fürä z Chilä und i d Schuäl, und mängisch simmär dr Damm appä und uufä gchräslät, wämm mer durhindärä hei sind > Tänsch
faarä	fahren	mhd varen alte Bedeutung: mit Vieh fahren (= führen), zum Markt, vor allem aber auf die Alpen: vgl. Fahrhabe, Fahrendes Volk, Wallfahrt. Heutige Bedeutung: mit Auto oder Bahn oder Schiff fahren, mit Fahrplan Där Frentschälär isch einisch im Militäär gsii i dr Pünt und isch det inä reformiärti Chilä inä choo,diä isch oni d’Schtüäl flätt läär gsii, käs Bild und nüüd,da hed är gseid: da sind’s meini gfaarä!
fliissig	fleissig,oft	fliissig i d Chilä gaa
Füdläloch	Arschloch	Am Palmsunntig hends früänär ä hölzigä Palmesel um d Chilä umägfüärt,einisch wäär är schiär umghiid, und dr Sigärisch hed ä wellä am Schwanz widärhaa,da hed är im dr Schwanz uuszeert - gschwind hed är am Esel is Füdläloch gschpeuzt und dr Schwanz widär inägschtoossä! Daas Glächtär, wos da ghaa hend!
Gass	Gasse	mhd gazze alt: Fahrweg zwischen Hecken oder Mauern Di alt Gass (Landstrasse) noch vielerorts erhalten > Chilägass, Herrägass, Hooli Gass
Graab	Grab	mhd grab Verkl. Grebli, Mz Grebär > Grabä, grabä, Gräbd, Chiläloch (FN Grab = Graber, vgl. Beck = Bäcker, Deck = Decker)
Gschteck	Gedränge	i dr Chilä isch nämä nümmä äs Gschteck > schteckä
Hiäsigä	Hiesige, Einheimische	di Hiäsigä Frönd hend i der Chilä der Sigärisch gfragt, weer diä 4 grossä Heiligä siigid am Hauptaltaar Leitärä kä Hiäsigi, hed är gseid!
Hiirtäs	Hirtezeit	vor Hiirtäs, na Hiirtäs > Chiläs
hindär	hinter	hindär äm Huus hindär dr Chilä hindär um Rüggä 1537 hinder iren Vättern
inädrückä	hineindrücken	i d Chiläbänk inädrückä dr Näfel drückt äso inä
inämoorxä	hineindrücken	i d Chiläbänk inämoorxä
Laad	Lade	(Truhe) > Chilälaad
Lädäli		kleines Brett, kleiner Verkaufsladen Was hed diä Frau ghaa, wos da z Chilä tuänd? - Nämä äs Lädäli!
Laublitzär	Laubwenderwind	(Schlechtwetteranzeiger) Ds Schmidigs Domiini im Bisisthal isch am änä schöönä Sunntigmorgäd mid umä groossä Dach duruus z Chilä,woss ä hend wellä uuslächä, hed är gseid: dr Laublitzär isch ggangä! - und bim Heigaa hed är ds Dach sauft chönnä bruuchä! > umälitzä
Löchlipreichär		Trichter zum Einfüllen einer Flasche > Chilälöchli
Maa	Mann	mhd ä Maa unter Frauen: mii Maa, ds Maas Gäld, am Maa sis Gäld > Chälä-, Chilä-, Schnee-, Milch-, Bööli-, Lee-, Mannä, Mändäl, Männdli, Manöggel, Haupmä, Leemä, Buumä .. maas: manns, mutig maas gnuäg?
Mälchät	Melkzeit	na Mälchäts vgl na Chiläs
na	nach	na Chiläs, na Hiirtäs, na Mälchäts, na dr Schuäl, na dä zwölfi, na dä einä, na dä Fiirtigä > Namittaag, Naa- , nachä
ob	oberhalb	ob dem Hoftrog ob em Dach ob em Huus ob dr Chilä ob Holz (ob dem Wald) vgl Obhut, Obdach (> Ottäch), Obmann, Oblicht, a
obät	oberhalb	obät dr Chilä obät dr Türä obät em Wald obät em Näfel
oorgälä	orgeln	As lang as oorgälät, isch d Chilä nüd uus (meinte einer zur Geburtenkontrolle)
paar	einige, mehrere	äs sind ä paar choo gad ä paar Lüüt Wägä denä paar Mettler heig ä Pfarr nümmä wellä Chilä haa, drum heissid s etzt Barmettler!
Patroon	Herr	lat patronus, frz patron Namäspatroon Chiläpatroon anderswo: Chef, Vorgesetzter (vgl. Patrone: Geschosshülse, Schutzmantel)
Rain	Rain	ungepflügter Streifen ahd rain (vgl. Anrainer) Bei uns: kleiner begraster Abhang, z.B. Chilärain
Schiff	Schiff	mhd schif, skif Chiläschiff: Mä gseeds ja nüd vom Schiff uus Gülten, Gotthelf: mit Schiff und Gschiirr = die ganze Fahrhabe (Schiff = Gefässe > Wassärschiff)
schilä	schielen	mhd schilhen > übäroort luägä
Schritt		ds Hofärs Wiisel isch asä Altä nu z Chilä gangä usum Bisistaal is Taal uusä, äs isch schträng gsii fürnä - abär zletscht siigs alig nur nu ä Schritt! (schreiten oder schriitä ist bei uns nicht gebräuchlich) > gaa
singä	singen	Im Bisistaal hed dr Kapälaan predigät, äs muässid etz all singä mid dem nüüwä Büächli - ds Schmidigs Aläwiisi hed drnaa värussä gseid: as lang as iich daa i z Chilä gaa, singid daa nüd all! Vo Hand singä = ohne Orgelbegleitung ds Heimä värsungä: mit Lustigleben verloren
Tootävogel	Totenvogel	(Wiiggälä im Chiläwald)
undär	während	undär Chiläs undär em Ässä undär dr Wuchä undär Liächt = undär Tags
Uur	Uhr	lat hora (Stunde) mhd ore, ure, Mehrzahl Uurä, Uurä flickä Verkl. Üürli > Sackuhr, Chiläziit, Ziit, Gellärettli
uus	aus, heraus	mhd ûz UR üüs NW uis zum Huus uus zum Hüüsli uus d Chilä isch uus d Schuäl isch uus (beendet) > uusä
vo	von	mhd von GL vu 1) örtlich vo änä, vo daa, vo dännä, vo dett, vo hiä, vo hindä, vo innä, vo nooch, vo obä, vo undä, vo ussä, vo voorä, vo wiitem vo Schwiiz, vo Rickäbach, vo Züri, vo Bäärä, vo Luzäärä uf Wäggis zuä 2) zeitlich vo geschter, vo fäärä, vo Chiläs heichoo 3) Beschaffenheit vo Silbär, vo Gold, vo Ankä, vo Chääs, vo Holz, vo Iisä, vo Schnee 4) Herkunft vo dr Muättär, vo dr Gottä, vo dr Chilbi, vo miär, vo diär, vo üüs, vo inä, vo öppis, vo nüüd, vo waas, vo sälbär, vo älei, vo nüüd chund nüüd 5) vo Aug von Auge das mag i vo Aug gsee,vo Hand machä (ohne Maschine) vo Hand nää und ässä (ohne Besteck) vo Hand singä (ohne Orgelbegleitung) > vom, vonem, vor, voor, drvoo
Vogt	Vormund, Verwalter	lat advocatus ahd fogat mhd vog(e)t Mz Vögt, Verkl. Vögtli, grob dr Vögtul FN Vogt, Vögtle 1342 vogtbar, einen Vogt haben, Vogtkind heute noch sehr gebräuchlich bei uns: > Aarmä- Bruädärschafts-, Chaschtä-, Chappäli-, Chilä-, Seelä-, Meitli-
Voorchilä	Empore in der Kirche	mhd bor kirche = Kirchen-Empore ZH Poorchile 1740: Von der Vorkirche .. ein Stäglin auf die Vorkillen hinauf 1829 ist das Trücken auf der Vorkirchen verboten worden
Voorzeichä	Vorbau	mhd vorzeichen Anzeige der Zukunft, Kirchenvorbau beim Eingang > Voorchilä
vor	vor	(unbetont > voor betont) 1) vor dr Türä, vorem Huus, vor Mittaag, vor ä Tisch, vor miär, vor dr zuächä 2) vor drüü Jaar, vor medä hundärt Jaar, vor Chiläs, vor dr Schuäl, vor em Ässä, Viärtel vor Drüü, vor ärä Schtund 3) vor Chelti, vor luuter Giit, vor Lachä, vor Dümmi, vor Täubi 4) vor ä Richter vor ä Gmeindraat 5) vornä: vor ihn vor-n-ä vornä anä (vor ihn hin) > voorä vors: vor das vors Huus vors Bett vors Gsicht vors Gricht vorum: (foräm, forem) vor dem, vor ihm .. vorum Ässä, vorum Heuä, vorum sälbär, vorum ä Jaar, vorum zuächä
vordärisch	vorderst	zvordärisch zvordärisch voorä weer tüänds da z Chilä? - dr vordärisch! (im Leichenzug) > hindärisch
Wääg	Weg, Wege	mhd weg Ez,M Verkl. Wäägäli, Wäägli > Chilä-, Chrüüz-, Holz-, Inä-, Schuäl-, Um-, Umä-, Uus, Uusä-,einäwääg, durä-, voorä-, wägät, zwäg, zwääg, äwäg, uwääg
Weidrooscht	Weidrost	(Viehsperre) alt: Weidrost vor Friedhof neu: befahrbare Viehsperre über Strassen Wo einisch d Chilä gschtoossä voll gsii isch, hend ä paar nu wellä uf die obär Voorchilä, aber det hends müässä übär äs bschlossäs Töörli chräslä,dä seid ds Zingälärs Adolf: da hätt i scho lang ä Weidrooscht anä ttaa!
Wii(ch)	Weihe, Weihung	> Chiläwiich, Iiwiichi
z	zu oder das	1) zu zallärieerscht zbescht zhindärisch zmitzt zletscht zundärisch zobärisch zussärisch zdrittä zsibätä zzweitä zhindärfüür zinnärischt 2) zu, auf, nach z Alp gaa z Chilä gaa z Chilä tuä z Doorf gaa z Fuäss gaa z Bodä ghiijä z Schwiiz ussä z Seebä z Zuug undä z Züri ussä z Fadä schlaa z Lumpä ghiijä z Nacht ässä z Morgäd ässä z Siin choo 3) zu, allzu z alt (> zalt) zlang zliäb zleid ztratz zviil zwenig zsüäss zsuur zschwäär zschpaat viil zschöön viil zzaam zzweitä (dsz..)man hört neuerdings: zuä lang, zuä schöön ... in Schwiiz, in Zürich . 4) d’s das ds ds Huus ds Goof ds Süüli ds Zaabäd ds Zmorgäd ds Znacht ds Zügli ds Zugärbiät ds Züribiät ds Zändwee
Ziit	Zeit	i dr sälbä Ziit = damals was sind das für Ziitä! äs Ziitlibisher Ziit = Uhr (Kirchenuhr, Stubenuhr, Sackuhr): jetzt am Aussterben, umgekehrt heisst es jetzt was für Ziit? statt früher: we schpaat? Ziit abnää: einander Guten Tag oder Gute Nacht sagen ziitäwiis, halbsziit Du liäbi Ziit! > därziit, drziit, Chiläziit, Heuziitli, Schtubäziit